آشپز زاده وزیر

گاه درخشش نام بعضی از انسان ها در صفحات تاریخ آن چنان است که نیازی به تورق در آن نیست. چه نیکوست که این درخشندگی حاکی از مثبت بودن اثراتی باشد که از آنِ انسان ها باقی مانده باشد. از جمله این شخصیت ها کسی است که نام خود را به صورت جاودانه در تاریخ حک کرد. نام اصلی وی «محمد تقی» بود که اسم «محمد» رفته رفته از اسم وی حذف گردید. 

پدرش آشپز بود، وقتی معلم برای تدریس به کودکان قائم مقام می آمد، تقی که مشتاق یادگیری بود سعی می کرد از پشت در بسته کلاس به درس ها گوش کند. وقتی قائم مقام این موضوع را شنید به تقی اجازه داد عضو دایمی کلاس شود. میرزا از هوش و استعداد فراوان و کم نظیری برخوردار بود که همین امر باعث متمایز شدن ایشان از بقیه افراد می‌شود و به میرزا تقی خان شهرت می یابد. 

او با 39ماه خدمت خود، چنان تحولات شگرفی در نظام فرهنگی، سیاسی و ... ایران ایجاد کرد که به جرات می‌توان گفت؛ نظیر آن در تمام تاریخ ایران به چشم نمی‌خورد. بهبود اقتصاد كشور، بسط عدالت در سطح جامعه، مبارزه برای قطع نفوذ اجانب و استعمارگران، حفظ استقلال و تماميت ارضي كشور، ريشه كن نمودن فقر و بسیاری دیگر از اقداماتی که نتیجه آن تا امروز روز زندگی ایرانیان پابرجاست، نام «میرزا محمدتقی خان فراهانی» را نه تنها در ایران، که در تمام جهان پر آوازه و بی نظیر نموده است. 

آن‌چه که بیش از هر چیز نام امیرکبیر را در تاریخ ما درخشان ساخته، تاسیس دارُالفُنون(Dar ul-Funun) است که پس از تلاش‌های بسیار، تنها 13روز پیش از قتل امیر کبیر افتتاح شد.(1) امیرکبیر در محرم 1268 از مقام صدارت عزل شد و در پنجشنبه ۲۰دی به دستور ناصرالدین شاه قاجار(شب شنبه 18ربیع‌الاول 1268) توسط حاجب‌الدوله در حمام فین کاشان به قتل رسید.

خدمات امیر کبیر
امیرکبیر اقدامات فراوانی انجام داد که مهمترین آن به قرار زیر است:

• استخراج معادن،
• ترویج صنایع جدید،
• راه‌اندازی دارالفنون،
• اصلاح امور قضایی،
• راه‌اندازی چاپارخانه،
• بازسازی ابنیه تاریخی،
• مبارزه با فساد و ارتشاء،
• جرح و تعدیل محاضر شرع،
• ایجاد روزنامه و انتشار کتب،
• ایجاد امنیت و استقرار دولت،
• گسترش کشاورزی و آبیاری،
• ترویج ساده‌نویسی و لغو القاب،
• ایجاد کارخانه‌های اسلحه‌سازی،
• گسترش تجارت داخلی و خارجی،
• اصلاح امور مالی و تعدیل بودجه،
• تنظیم قشون ایران به سبک اروپایی،
• فرستادن ایرانیان به خارج برای تحصیل،
• کوتاه کردن دست بیگانگان در امور کشور،
• بنای بیمارستان و رواج تلقیح عمومی آبله،
• تعیین مشی سیاسی معینی در سیاست خارجی و
• پایان دادن به حیف و میل پول و منابع کشور توسط حکومتی‌ها.

در پیوست برای آشنایی با نام «اولین مدرسه به سبک جدید در ایران»  مدرسه ٔ عالی معروفی که به همت میرزا تقی خان امیرنظام فراهانی وزیر نامدار و عالی قدر ناصرالدین شاه قاجار تأسیس شد، کافی است با دقّت، درون این علامت «Ὸ» را با رنگی دلخواه رنگ کنید.

محمدرضا عابدی

پانویس:

1. این مدرسه ٔ عالی و معروف که با همت میرزا تقی خان امیرنظام فراهانی در پنجم ربیع الاول 1268هَ.ق یعنی 13روز قبل از قتل آن مرد بزرگ با 7نفر معلم اتریشی و عده ای مترجم که از میان محصلین اعزامی به فرانسه در 1260انتخاب شده بودند، از طرف ناصرالدین شاه گشایش یافت. شاگردانی را که در آن پذیرفتند 14سال داشتند و عده ٔ آن ها که در بدواً بنا بوده 30 نفر بود که بعداً به 150نفر بالغ گردید. 

   برای این که در روابط ایران و دو دولت روس و انگلیس اشکال جدیدی پیدا نشود، امیرکبیر معلمین خارجی را از اتریش که از ممالک معظم آن روزبود، و با ایران مرز مشترک نداشت استخدام کرد ولی بعد از امیرکبیر عده ای نیز از ایتالیا و آلمان و فرانسه استخدام گردیدند. شعبه های تحصیلی این مدرسه عبارت بود از: پیاده نظام ، سواره نظام ، توپخانه ، مهندسی ، پزشکی و جراحی ، داروسازی و کان شناسی. 

   در تمام شعب، زبان فرانسه و علوم طبیعی و ریاضی و تاریخ و جغرافیا تدریس می شد و بعدها زبان انگلیسی و روسی و نقاشی و موسیقی را در برنامه وارد کردند و به این ترتیب مدرسه شامل دروسی از متوسطه و موادی از تعلیمات عالیه و فنی بود. شاگردان دارالفنون نه فقط مجانی تحصیل می کردند، بلکه به آن ها لباس متحدالشکل هم داده می شد و ناهار را نیز در مدرسه به خرج دولت صرف می کردند و چند سال اول وظیفه ای دریافت می نمودند. کسانی که در امتحانات نمره ٔ عالی می گرفتند به اخذ جائزه و اضافی حقوق نائل می گردیدند. 

   در تاریخ طولانی مملکت این نخستین بار بود که دولت مستقیماً اقدام بتأسیس آموزشگاه نموده و تمام مخارج تأسیس و نگهداری و اداره ٔ آن را بر عهده گرفته و اولین دفعه است که دولت برای خود مسئولیتی در امر تعلیم و تربیت قائل شده و به همین جهت است که سال 1268هَ.ق را مبداء تحول و دوره ٔ جدید در فرهنگ باید شمرد. البته اقدام عباس میراز و میرزا عیسی قائم مقام و محمدشاه در اعزام یک تا پنج نفرمحصل به اروپا نشانه ٔ احساس مسئولیت دولت بود ولی دامنه و دوام نداشت. دارالفنون با معلمین اروپایی آن در شناساندن تمدن اروپا و فرهنگ جدید مغرب زمین عامل بسیار مؤثری بود. 

   فارغ التحصیل های آن که در ظرف 40 سال از 1100 نفر تجاوز کردند و اغلب از خانواده های مهم و متنفذ بودند، در نشر این فرهنگ کوشیدند و مطالبی که در آن مدرسه با آن آشنا شده بودند در جامعه ٔ خود انتشار دادند. در ۱۳۰۴ه.ق. نیرالملوک وزیرعلوم، تالار نمایشی در مدرسه ساخت تا مکانی برای اجرای تئاتر باشد. از آن زمان درِ اصلی مدرسه در خیابان همایون بسته و دری به خیابان ناصریه سابق و ناصر خسرو فعلی گشوده شد. بعدها با اعتراض سفیر انگلستان به ملیت اتریشی این افراد، چند استاد ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی نیز به این افراد اضافه شدند. 3استاد ایرانی طب، عربی و جغرافیا و 1استاد فرانسوی مقیم ایران نیز به زودی به این جمع افزوده شدند. 

   یکی از کارهای نافعی که معلمین و مترجمین و فارغ التحصیل های دارالفنون کردند ترجمه و تألیف کتب درسی بود که در چاپخانه ٔ مدرسه به طبع می رسید و میان محصلین و کسانی که شائق بودند توزیع می گردید...» در منابع پیش و پس از تأسیس دارالفنون، به خصوص در خاطرات دانش‌آموختگان اروپا به واژه دارالفنون برمی خوریم. اینان زمانی که از دانشگاه‌های اروپایی نام می‌برند آنها را دارالفنون می‌نامند؛ مانند دارالفنون پاریس و دارالفنون لندن. واژه دارالفنون ترجمه؛ Polytechnique فرانسوی یا Polytechnic انگلیسی است که عثمانی‌ها آن را به عربی ترجمه کردند و با همین لفظ وارد زبان فارسی شد.(تاریخ فرهنگ ایران، عیسی صدیق صص 334-337).

منابع:

1. منشات قائم مقام، چاپ 1280،  ص 298.
2. نجمی، ناصر؛ چهره امیر، تهران، عطایی، 1368.
3. احمد پناهی، محمد؛ امیرکبیر تجلی افتخارات ملی، تهران، 1374.
4. کاوه جبلی، علیرضا؛ سیاست خارجی امیرکبیر، تهران، جویا، 1371، ص 84.
5. ملکی، حسین؛ زندگانی میرزاتقی خان امیرکبیر، تهران، علمی، 1323، ص 12.
6. روشنی زعفرانلو، قدرت‌الله؛ امیرکبیر و دارالفنون، تهران، دانشگاه تهران، 1354.
7. اقبال آشتیانی، عباس؛ میرزا تقی خان امیرکبیر، تهران، دانشگاه تهران، 1340، ص 128.
8. حکیمی، محمود؛ داستان هایی از زندگانی امیرکبیر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372.
9. آدمیت, فریدون؛ امیرکبیر و ایران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چاپ نهم، 1384، ص 3و20.
10. هاشمی رفسنجانی، علی اکبر؛ امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363.