تاریخچه شکل گیری عام الفیل و محرّم
سال واحد اندازه‌گیری زمان است که بر اساس رخ دادن دو رویداد در جریان حرکت زمین به دور خورشید تعریف می‌شود. گاه با گسترش دادن این مفهوم، واژه «سال» برای نامیدن طول زمان گردش سیاره‌های دیگر به دور خورشید نیز به‌کار می‌رود. محرّم نخستین ماه سال قمری و به معنای «حرام کرد» که در ایام جاهلیت جنگ در محرّم، حرام بوده است. (۱)
اكثر تاریخ‌های رایج، ازجمله تاریخ میلادی و تاریخ هجری شمسی، بر اساس گردش زمین به دور خورشید محاسبه می‌گردند. در تاریخ هجری قمری، سال آغازین آن سال هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه است. واضع مبدأ «تاریخ هجرى» خود پیامبر (ص) است. تعداد روزهای یك سال كامل، ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است ولیکن تاریخ هجری قمری، كه تاریخ مشترك مسلمانان است، بر اساس گردش ماه به دور زمین محاسبه می‌شود.
با گردش ماه به دور زمین، یك ماه قمری پدید می‌آید و با تكرار دوازده بار آن، یك سال قمری شكل می‌گیرد. مدت هرماه قمری، ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۳ دقیقه و تعداد كل روزهای یك سال، ۳۵۴ روز است. سالى که مردم عرب با آن محاسبه می‌کنند، سال قمرى است که ماه‌های قمری عبارت‌اند از: «محرّم، صفر، ربیع‌الاول، ربیع‌الآخر، جُمادی‌الاُولی، جمادی‌الآخر، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذی‌قعده و ذى حجّه.» تاریخ قمری، پیش از اسلام نیز متداول بود و با نام‌هایی مانند: "عام‌الفیل" و امثال آن نام‌گذاری شده است ولیکن پس از ظهور اسلام، به‌عنوان تاریخ رسمی در آمد و بسیاری از احكام همانند روزه در ماه رمضان، دادن فطریه، به‌جای آوردن اَعمال حج در ماه‌های حرام، ایّام اعتكاف و امثال آن، بر آن مبتنی شد.
قرآن نیز به این تاریخ سابقه‌دار و این‌که تعداد ماه‌های هرسال آن دوازده ماه است و چهار ماه از ماه‌های آن حرام می‌باشند، اشاره دارد: شمار ماه‌ها در نزد خدا، در كتاب خدا از آن روز كه آسمان‌ها و زمين را بيافريده، دوازده است. چهار ماه، ماه‌هاى حرام‌اند. اين است شيوه درست. در آن ماه‌ها بر خويشتن ستم مكنيد؛ و هم چنان‌که مشركان همگى به جنگ شما برخاستند، همگى به جنگ ايشان برخيزيد؛ و بدانيد كه خدا با پرهيزگاران است. (۲) استقرار كشتی نوح (ع) در كوه جُدی، پس از پایان طوفان عظیم را در ماه محرّم است و به همین جهت محرّم را از آن زمان، اوّل سال قمری دانسته‌اند. (۳) تاریخ قمری، حداقل از زمان تجدید بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) و رواج زیارت خانه خدا و انجام مراسم حج از آن زمان به بعد متداول و تا ظهور اسلام استفاده شده که پس از هجرت پیامبر (ص)، تاریخ رسمی شد.
انواع اعراب واژه محرم
ممکن است این واژه کاربردهایی مانند موارد زیر هم داشته باشد:
مَحرَم: آشنا.
مَحرَم: هم راز.
مُحَرَّم: اولین ماه قمری.
مَحرَم: خویشاوند، خویش.
مَحرَم: بسیار صمیمی و امین.
مَحرَم: کنایه از همسر و یا زن.
مَحرَم: رازدار، خودی و همدل.
مَحرَم: از اعضای نزدیک خانواده.
مُحَرَّم: نام ماه اول از دوازده ماه قمری.
مَحرَم: کسی که ازدواج با او حرام باشد.
مُحرِم: کسی که لباس احرام بر تن دارد، مقابل مُحِل.
مَحرَم در فقه ویژگی آن‌که پوشیدن سر و روی از او واجب نیست.
مَحرَم: زنی که به سبب خویشاوندی یا رضاع یا مصاهره، نکاح آن بر مرد برای همیشه حرام باشد. (۴)
پانویس:
- مُحَرَّمٌ فیه الحرب؛ یعنی جنگ در آن حرام است. محرم. [م ُ ح َرْ رَ] (ع ص) حرام شده. (منتهی الارب) حرام گردانیده. آنچه از جانب خدا حرام شده باشد. (ناظم الاطباء) حرام داشته شده. حرام کرده شده. (غیاث) ج، محرمات. ما ثبت النهی فیه بلاعارض و حکمه الثواب بالترک لله تعالی و العقاب بالفعل و الکفر بالاستحلال فی المتفق. (تعریفات) وجه‌تسمیه: در ایام جاهلیت قتال در این ماه حرام بوده است. ماه اول سال عرب پیش از صفر و پس از ذیحجه. شهرﷲالحرام. روز نهم آن موسوم به تاسوعا و روز دهم آن عاشورا است. عاملی، تحقیقی درباره تاریخ هجری، تهران، ص ۲۳. قمر. [ق َ م َ] (ع اِ) ماه: از شب سوم تا آخر ماه را قمر نامند برای سفیدی آن. (منتهی الارب و اقرب الموارد) با پیشنهاد امام علی (ع) هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه مبدأ تاریخ اسلام قرار گرفت. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج ۲، ص ۱۴۵؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ ق، ج ۴، ص ۳۰۰. این ماه‌ها سابقه تاریخی طولانی دارند و مربوط به زمان حضرت ابراهیم (ع) و منسوب به دین حنیف ابراهیمی هستند و هر یک از این اسامی معنی خاصی دارند. نبئی، تقویم و تقویم‌نگاری در تاریخ، ۱۳۶۶ ش، ص ۱۳۵، ۱۳۶
- إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَاعَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ۚ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ ۚ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ ۚ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ؛ شمار ماه‌ها در نزد خدا، در كتاب خدا از آن روز كه آسمان‌ها و زمين را آفريد، دوازده است. چهار ماه، ماه‌هاى حرام‌اند. اين است شيوه درست. در آن ماه‌ها بر خويشتن ستم نكنيد و هم چنان‌که مشركان همگى به جنگ شما برخاستند، همگى به جنگ ايشان برخيزيد و بدانيد خدا با پرهيزگاران است. توبه، ۳۶
- تاریخ یعقوبی، ج ۱، ص ۱۵
- رابطه‌ای که به‌واسطه ٔ ازدواج بین زوج و زوجه و خویشان هر یک از آن دو ایجاد می‌شود. خویشی سببی. و رجوع به مصاهرت و مصاهرة شود. (یادداشت مؤلف علی اکبر دهخدا) رابطه ای که به واسطه ٔ ازدواج بین زوج و زوجه و خویشان هر یک از آن دو ایجاد می شود. خویشی سببی. و رجوع به مصاهرت و مصاهرة شود. (یادداشت مؤلف، علی اکبر دهخدا) رِضاع: مکیدن کودک شیر مادر را. (ناظم الاطباء، منتهی الارب و اقرب الموارد) مکیدن شیرخوار شیر مادر را در دوران شیرخوارگی. (از تعریفات جرجانی) شیر خوردنی را که با شرایط که در شرع مقرر گردیده که موجب محرمیت می‌گردد را رضاع می‌گویند.
منابع:
- یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا
- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ ق
- نبئی، ابوالفضل، تقویم و تقویم‌نگاری در تاریخ، مشهد، آستان قدس، ۱۳۶۶ ش
- عاملی، سید جعفر مرتضی، تحقیقی درباره تاریخ هجری، تهران، واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت، بی‌تا
