پیک الهی

مشخصات برنامه درسی پیک اللهی

بسم‌الله الرّحمن الرّحیم

درس:

     پیک الهی «شهادت امام صادق (ع)»

موضوع:

     مناسبت‌ها

هدف كلی:

     دانش‌آموزان در این درس با برخی از فضائل‌ و سیره امام صادق (ع) به مناسبت شهادت امام (ع) آشنا می‌شوند.

اهداف جزئی:

   دانش‌آموزان در این درس با موارد زیر آشنا می‌شوند.

1. سفارش امام صادق (ع) درباره نماز
2. شهادت امام صادق (ع) در ۲۵ شوال
3. برخی از فضیلت‌های امام صادق (ع)
4. چگونگی دفاع امام صادق (ع) از هشام 
5. آیه ۱۸۶ سوره بقره، درباره گفتگو با خدا ‌

رسانه‌های آموزشی:

۱. تابلو، ۲. كارت و ۳. ... 

روش‌های مناسب تدریس:

۱. توضیحی  ۲. فعّال (داستان، كارت و ...)

هدف رفتاری (خروجی):

   انتظار می‌رود دانش‌آموزان در پایان درس بتوانند برخی از فضیلت‌های امام صادق (ع) را بازگو نمایند.

با کلیک رجوع کنید به: پیوست 1 ، پیوست 2 و پیوست 3

برنامه درسی پیک اللهی: شهادت امام صادق(ع)

  سلام! سلام دوستان خوبم!

  امیدوارم حال شما خوب باشد. با تعطیلات چطورید؟ از این‌كه تعطیلید!... چه حالی دارید؟ می‌دانم دل بعضی‌ها برای رفتن به مدرسه و كلاس تنگ‌شده است و دوست دارند هر چه زودتر تعطیلات تمام و درس‌ها شروع شود. برای همین می‌خواهم شما را به مدرسه خیلی... خیلی... خوبی ببرم؛ مدرسه‌ای كه از مدرسه‌های دیگر بهتر و مفیدتره و خیلی با مدرسه‌های دیگر فرق دارد. البته در ابتدای برنامه از قاری محترم قرآن تقاضا می‌كنم تا جلسه را با آیات كلام خدا معطر نماید. **

نشانه ای از پیک اللهی در آسمان

با تشكر از قاری محترم که  آیه ۱۸۶سوره بقره را در مورد گفتگوی بنده با خدا، را تلاوت کردند. حالا سراغ این مدرسه نورانی می‌رویم. به همین مناسبت برنامه‌های متنوّعی را، در نظر گرفته‌ایم كه امیدواریم موردپسند شما قرار بگیرد. اکنون باید یک مطلبی را به شما بگویم! راستش حال من زیاد خوب نیست، یک اتفاقی برای من افتاد که حالم را ازاین‌رو به آن رو کرد. بگذارید برای شما تعریف کنم چه اتفاقی برای من رخ‌داده. 

داخل اتاق نشسته بودم و دلم حسابی گرفته بود. حوصله کتاب خواندن نداشتم به همین خاطر سرم را روی کتاب گذاشتم و چشمانم را بستم و نفهمیدم کی خوابم برد. ناگهان در خواب دیدم؛ هوا تاریک تاریک شد، رفتم کنار پنجره، دیدم ابرهای سیاه و تیره آسمان را کامل پوشانده است. آن‌قدر تیره بود که اثری از خورشید دیده نمی‌شد. 

سریع رفتم و تلویزیون را روشن کردم. گزارشگر می‌گفت که سال‌ها است چنین اتفاقی رخ نداده بود و این ابر سیاه تمام جهان را تیره‌وتار کرده است. دیگر داشت ترس و وحشت در وجودم بیشتر و بیشتر می‌شد. چه اتفاقی می‌خواهد بیفتد، توی یک‌لحظه گفتم نکند قیامت نزدیک شده و این نشانه قیامت است؟ که باز خودم جواب دادم نه قیامت نیست چون پیامبر (ص) فرموده برای قیامت ده نشانه است یکی از این نشانه‌ها ظهور حضرت مهدی (عج) است. 

پس اگر قیامت نیست چه بلایی است که بر سر ما می‌خواهد بیاید. همان‌طور که به تلویزیون نگاه می‌کردم، به یک‌لحظه مجری گفت: مردم عزیز و پیروان دین حقّ، ششمین اختر تابناک امامت و ولایت صادق آل محمد، امام جعفر صادق (ع) در تاریخ ۱۴۸ ه.ق توسط منصور دوانیقی، به شهادت رسید. تا این خبر را شنیدم ناخودآگاه اشک از چشمانم سرازیر شد، پاهام سست شد و سرم گیج رفت و چشام سیاهی دید، تازه متوجه شدم چرا آسمان این‌قدر گرفته و پریشان شده است. 

چون او است که درک می‌کند خورشید چه نعمت بزرگی است و اگر خورشید نباشد تمام زمین به‌یک‌باره نابود خواهد شد. دست‌های خودم را آوردم بالا و شروع کردم به دعا کردن آخر چاره‌ای نداشتم، با خودم گفتم خدایا تو خودت گفتی من هرگز زمین را بدون حجّت نمی‌گذارم پس چرا ... هنوز حرفم تمام نشده بود که دوباره مجری اعلام کرد: به دستور خداوند، امام شما از این به بعد امام کاظم پسر امام صادق (ع) است از او پیروی کنید تا رستگار شوید. 

در ادامه گفت: فردا بعد از نماز مغرب امام کاظم (ع) با شما مردم عزیز سخنانی را خواهند داشت. به‌یک‌باره متوجه شدم نور خورشید دوباره برگشت و همه‌جا روشن شد؛ اما من از یک‌جهت ناراحت بودم که امام صادق (ع) کسی که فقه و احادیث اهل‌بیت را گسترش داد و به گوش تمام مردم رساند به شهادت رسیده و باز از آن‌طرف خوشحال بودم که خبر امامت امام کاظم(ع) را شنیدم. این‌قدر گریه و فکر کردم که نفهمیدم کی اذان گفتند. بلند شدم و سریع نماز خواندم و رفتم کنار تلویزیون و منتظر نشستم تا امام کاظم (ع) صحبت‌های خودشان را شروع کنند. 

چند دقیقه بعد از نماز دیدم امام (ع) بالباس مشکین در منبر، خدا را سپاس گفتند و بعد از آن برخی ویژگی های پدر بزرگوارشان بیان کردند. تا به اینجا رسیدند که فرمودند: پدر بزرگوارم در آخرین لحظات عمرشان خطاب به اقوام و خویشاوندان فرمودند من وصیتی برای شما دارم پس خوب آن را فرابگیرید و به آن عمل کنید و آن را به گوش تمام مردم برسانید. همه ما سراپا گوش ایستاده بودیم تا وصیت امام (ع) را بشنویم. که به‌یک‌باره صدایی من رو از خواب بیدار کرد. ناراحت شدم دوست داشتم وصیت امام (ع) را می‌فهمیدم. گوش دادم ببینم صدای چیست که شنیدم صدای هیئت از داخل خیابان می‌آید و مداح مشغول خواندن این اشعار است.

 شعر شهادت امام صادق(ع)

• رفت از جهان زاده‌ی زهرای اطهر
• رخت عزا بر تن موسی بن جعفر
• واویلا واویلا واویلا واویلا
• شد کشته از کینه و فتنه‌ی اعدا
• امام (ع) صادق گل گلشن زهرا
• واویلا واویلا واویلا واویلا
• مدینه دیگر شده خاموش چراغت
• موسی بن جعفر سوزد امشب ز داغت
• واویلا واویلا واویلا واویلا

سفارش پیک اللهی

خُب، بچه‌های عزیز این بود خاطره من، امّا سفارش امام صادق (ع) چه بود؟ برای آشنایی با آن برخی از ویژگی های این سفارش را در روی 10 کارت نوشته ام. به ترتیب روی تابلو قرار می دهم، تا سفارش امام صادق (ع) را در ترجمۀ روایتی از پیامبر(ص) پیدا کنید. خوب دقت کنید:

1. سبب قبولی اعمال.
2. تشکر از خدا.
3. وسیله نزدیکی به خدا.
4. نور چشم پیامبر (ص).
5. درمان خودپسندی.
6. یاری دهنده در مشکلات.
7. نور و روشنایی زندگی.
8. اولین سوال در قیامت.
9. سفارش پیامبر (ص).
10. توشه آخرت.

حالا با اتصال حرف اول این ویژگی ها در کارت های روی تابلو پیام را با هم به دست می‌آوریم: «ستون دین است.» آنچه ستون دین است، چیست؟ بهترین راه گفتگوی ما باخدا و تشکر از نعمت‌هایش از چه راهی است؟ بله، آفرین «نماز» که سفارش امام صادق (ع) بود. پیامبر (ص) هم فرمود: «نماز مانند ستون خیمه است، اگر ستون ثابت و استوار باشد ریسمان‌ها و میخ‌ها و چادر خیمه نیز ثابت و برقرار خواهند بود و اگر ستون شکسته شود، ریسمان‌ها و میخ‌ها و چادر سودی نخواهند داشت.» (محجه البیضاء، ج 1، ص 339)

اکنون با تعبیر بسیار زیبایی هم که درباره شما امام صادق (ع) فرمود که به‌خوبی نشانگر آن است که امام (ع) چه مقدار شمارا دوست دارد و سفارش شمارا کرده است. برای آشنایی با آن سفارش حاضر هستید در یک جدول پیدا کنیم. پس یک صلوات بفرستید.

روایتی از امام صادق(ع) و حاظران

دوستان امام صادق (ع) زیاد بودند. در میان آنان، نوجوانی بود که رفتار امام (ع) نسبت به او خیلی متفاوت بود که گاهی برخی را به شگفتی وامی‌داشت. روزی این نوجوان در محل تدریس وارد شد، درحالی‌که او نوجوانی بیش نبود. امام صادق (ع) از دیدنش بسیار شادمان شد. در آن مجلس بزرگانی هم حاضر بودند. درحالی‌که او از تمامی حاضران کوچک‌تر بود، امام صادق (ع) او را بر همگان مقدّم داشت و در نزدیک خود او را در صدر مجلس و کنار خویش نشاند و گرامی ‌‌داشت. این رفتار امام (ع) حاضران را که از شخصیت‌های علمی ‌‌شمرده می‌‌شدند، شگفت‌زده ساخت. 

وقتی‌که حضرت (ع) آثار شگفتی و تعجب را در چهره حاضران مشاهده کرد که چرا به او این‌چنین احترام کرده است؟ گویی با تعجب بسیار در قلبشان از خود می‌پرسیدند و با خود می‌گفتند: مگر او کیست؟ نامش چیست؟ برای رسیدن به دلیل این احترام امام (ع) نسبت به او، می‌توانید هم‌سخن ارزشمند حضرت (ع) و هم نام این نوجوان را در جدول پیدا کنید. ابتدا به پرسش‌ها پاسخ دهید و پاسخ صحیح را از چپ به راست در خانه‌های جدول، بر اساس شماره‌ها بنویسید:

1. چه عددی عدد دروازه‌بان است؟[1]یک (۲۴)
2. به «پیش‌نماز» چه می‌گویند؟[2]امام (۴، ۷، ۱۱ و ۱۰)
3. کدام سوره به معنای ستاره است؟[3]نجم (۲۳، ۲۷ و ۲۸)
4. در زبان عربی به چای چه می‌گویند؟[4] شای (۶، ۲۶ و ۱۹)
5. کدام پرنده پیام‌رسان حضرت سلیمان (ع) بود؟[5]هدهد (۱، ۸ و ۲۵)
6. کدام‌یک از سوره‌ها، هم نام کشورایتالیا قدیم است؟[6]روم (۹، ۳ و ۱۶)
7. نام پیام قوم عاد و نام سورهٔ یازدهم قرآن چیست؟ [7]هود (۱، ۲۲ و ۲۰)
8. کدام رنگ در فرهنگ اسلامی رنگی مقدّس است؟[8]آبی (۱۸، ۲۱ و ۱۵)
9. به تجدید رفاقت پس از قهر و دعوا چه می‌گویند؟[9]آشتی (۱۴، ۱۳، ۲ و ۵)
10. نام بهشت شدّاد که هنگام داخل شدن در آن مُرد، چیست؟[10]إرَم (۱۲، ۲۹ ۱۷)

بچه‌ها ارزش سخنان امامان (ع) خیلی زیاد است و کسی که بتواند به این سخنان عمل کند باز ارزشش بیشتر است پس هرکسی که بتواند پاسخ سؤالات ما را بدهد تا این جدول پر شو و رمز جدول را حدس بزند تا پیام را به دست آورد که جایزه‌ای به خاطر این کار ارزشمندش دارد. راهنمایی: ۵ رمز جدول، حرف اول را بنویس و خانه‌ها را ۵ حرف ۵ حرف بشمارید تا پیام را به آورید.

پیام: امام صادق (ع) فرمود: هشام با تمام وجودش ما را یاری می‌دهد. این جوان با قلب، زبان و دستش یاری کننده ماست.[11] نوجوان قلبی پاک و روحی حساس و عاطفی دارد. شیوه رفتاری امام صادق (ع) با آنان بهترین راهکار برای حل مشکلات این قشر است. آن حضرت به‌سرعت پذیرش سجایای اخلاقی در نوجوانان و جوانان توجه نموده و این‌چنین می‌فرماید: علیک بالاحداث فانّهم اسرع الی کلّ خیرٍ؛ بر تو باد تربیت نوجوان، زیرا آنان زودتر از دیگران خوبی‌ها را می‌پذیرند.[12]

دعا که می‌کنی،                             خدا تو را نگاه می‌کند

شب سیاه را پر از                                  بلور ماه می‌کند

دعا که می‌کنی، دلت                             پر از سپیده می‌شود

میان هر قنوت تو                                بهشت دیده می‌شود

پر از فرشته‌ها می‌شود                        اتاق بی‌ریای تو

دوباره خیس می‌شود                          ز عطر گل عبای تو

صدای تو سکوت را                            هزار تکه می‌کند

به روی جانماز تو                                 ستاره چکه می‌کند

شاعر: مرتضی دانشمند

چه کسی می‌داند، دعا چیست؟ دعا یعنی خواندن خدا، صحبت کردن باخدا، گفتگو باخدا، نیایش، درخواست از خداوند، کلماتی که با آن از خداوند طلب آمرزش کنند یا درخواست خیر و برکت و برآورده شدن حاجت بخوانند. 

حالا یک‌وقت خدا را می‌خوانیم و با او صحبت می‌کنیم برای تشکر از این‌همه نعمت که به ما داده است و از او به بزرگی یاد می‌کنیم و یک‌وقت خدا را می‌خوانیم و با او حرف می‌زنیم برای این که نعمتی را از او درخواست کنیم یعنی دست نیازمان را در مقابل این بزرگ دراز می‌کنیم تا نیاز و احتیاجی از ما را برطرف نماید. در سوره بقره آیه ۱۸۶ جمله‌ای در مورد گفتگوی بنده باخدا است، آیا می‌توانید این جمله را از مرتب کردن کلمات پراکنده در شکل زیر پیدا کنید؟ هر کسی پیام را زودتر پیداکرد، می تواند آیه مورد نظر را با ترجمه قرائت کند.

پیام : «هر که مرا خواند، دعای او را جواب می‌دهم.»

وَ إِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ؛ و هرگاه بندگان من از تو درباره من بپرسند [بگو] من نزديكم و دعاى دعاكننده را به هنگامی‌که مرا بخواند اجابت می‌کنم پس [آنان] بايد فرمان مرا گردن نهند و به من ايمان آورند باشد كه راه يابند. سوره بقره آیه ۱۸۶.

گر با سحرها خو کنی بانگ خدا را بشنوی

دل را اگر گیسو کنی هر شب ندا را بشنوی

در آن سکوت جان‌فزا از عرش می‌آید صدا

گوش دگر باید تو را تا آن صدا را بشنوی

محو جان راز شو با جان شب دمساز شو

تا از گلوی مرغ حق نام خدا را بشنوی

بال خدای ساز کن تا عرش حق پرواز کن

کز قدسیان گل نغمه‌ی حی علا را بشنوی

باغ دعا پرگل شود هر برگ گل بلبل شود

در باغ شب گر بگذری عطر دعا را بشنوی

از سبزه‌ها وز سنگ‌ها سر می‌زند آهنگ‌ها

گر گوش جان پیدا کنی آهنگ‌ها را بشنوی

بهترین دعا در زمان غیبت چه دعایی است؟ دعای فرج

 (الهی آمین - الهی آمین)

پانویس:

• *. پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع)، دعوت‌کنندگان به بندگی خدایند. آنان کُلُّهُم نورٌ واحِدٌ، معصوم، سمبل طهارت، نمونه‌ی کامل اجرای اسلام و تنها نمونه‌های تحقّق اراده‌ی الهی در عالم وجودند (بحارالانوار، ج 25، ص 1 و ج 36، ص 280 و زیارت جامعه) که دعوت به بندگی را با تمام وجود (گفتار و رفتار) انجام می‌دهند. اولین آنان آخرین پیامبر (ص) است که خدا در مورد ایشان فرمود: «لَقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ پیامبر (ص) برای همگان اسوه حسنه است.» [احزاب، 21] «وَ ما ینْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْی یوحی؛ هرگز سخنش از روی هوی و هوس نیست.» [نجم، آیه 3 و 4] «ما آتاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛ پس مردم باید آنچه پیامبر (ص) آورده بگیرند و اجرا کنند و آنچه از او نهی کرده از آن خودداری کنند.» [حشر، آیه 7] این چند آیه سند روشنی برای حجییت سنّت پیامبر (ص) است. خدا حجّت‌های معصومش، پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) را معرفی و پیامبر (ص) را مأمور ابلاغ نام اهل‌بیت (ع) و مردم را موظّف به اطاعت کسانی نمود که از قرآن جداناپذیرند، زیرا تمام آنچه را می‌گویند و انجام می‌دهند از ناحیه خداست. [تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ 12، 1374، ج 23، ص 507] این معصومین (ع)،  شامل پیامبر (ص) و سیزده نفر از اهل‌بیت آن حضرت، یعنی دختر حضرت فاطمه زهرا (س) و امامان دوازده‌گانه است.
• **. مربی از قبل هماهنگي نمايد و یک نفر را برای كمك انتخاب كند تا آيه: وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ (بدون ترجمه) از سوره بقره آیه ۱۸۶خوانده شود.
• [1]. در خانه ۲۴ شکل حرف الف «ا» نه عدد «۱» نوشته شود.
• [2]. اِمام - پیشوا - پیشرو - راهنما - پیش‌نماز
• [3]. نَجْم نام سوره ۵۳ قرآن با ۶۲ آيه از سوره‌های سجده دار که این‌واژه ۱۲ بار، (نجم و نجوم) که در ۱۱ مورد، به معنای «ستاره» آمده و تنها در آیۀ «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ؛ و گیاه و درخت براى او سجده مى‏کنند.» (الرّحمن، ۶) که به معنای: «گیاه و روئیدنی بدون ساقه است.» البتّه به قرینۀ شجر که در لغت به معنای گیاه دارای ساقه(تنه) است. ولی در همین آیه نیز برخی نجم را به معنای ستاره گرفته‌اند. جهت اطلاع بیشتر به تفاسیری مراجعه شود.
• [4]. این نوشیدنی در رنگ‌های سیاه یا سبز و به‌صورت نوشیدنی‌ترش (گرم یا سرد) مصرف دارد.
• [5]. در خانه ۲۵دو حرف «هد» نوشته شود.
• [6]. نام سورهٔ سی‌ام قرآن کریم
• [7]. هود. (اِخ ) نام پیامبر قوم عاد که یک سوره به نام ایشان در قرآن سورهٔ یازدهم با ۱۲۳ آیه، اعراف، ‌۶۵ و نجم،‌۵۰ آمده است. آن‌حضرت (ع) را به این دلیل هود می‌گفتند که از گمراهی قومش نجات‌یافته و از طرف خداوند برای هدایت قومش انتخاب شد. زمانی که به رسالت مبعوث شد، ۴۰ ساله بود. حضرت هود(ع) پس از هلاکت قومش به مکه آمد و تا زمان رحلت در مکه بود. بعد از رحلت مابین چاه زمزم و حجر اسماعیل دفن شد.
• [8]. آبی یکی از سه رنگ اصلی (زرد، قرمز و آبی) و رنگی مقدس، به‌خصوص در فرهنگ اسلامی است كه در بين مردم محترم و گنبدها و مناره‌های مساجد و آسمان آبی که جایگاه فرشتگان و موجودات پاک است به‌مانند پلي بين زمين و آسمان محسوب می‌شوند. همچون رنگ آبی جزء رنگ های سرد است. این رنگ اولین و مهمّ‌ترین رنگ آرامش‌دهنده است. رنگی كه آرامش فكری و جسمی، اطمینان خاطر درونی و اعتمادبه‌نفس را گسترش می‌دهد. ‌ساختار آرامش و سكوت كامل دارد و تأثیر آرام بخشي در سيستم اعصاب بر جاي می‌گذارد. امام جعفر صادق (ع) خطاب به مفضل می‌فرماید: تفکّر شما در رنگ آسمان خداوند که موافق‌ترین رنگ‌ها است، دیده و نور بصر را تقویت می‌کند. (اصول كافي:ج۳ص۲ و رنگ و تربيت: ص۶۲)
• [9]. به دوستي و پيوند دوباره بعد از رنجش و آزردگي، سازش و صلح، تجدید رابطه‌ی رفاقت و دوستی، دوستی از نو کردن، رفع دلخوری و کدورت، رنجشی را از کسی فراموش کردن، صلح و سازش، ترک جنگ، سازش و دوستی پس از قهر و نزاع و صلح آشتی می‌گویند. (فرهنگ معین و عمید) چو از آشتی شادی آید به چنگ / خردمند هرگز نکوشد به جنگ (ابوشکور بلخی؛ شاعران بی‌دیوان، ص ۹۶)
• [10]. «إرَم» نام «بهشت شدّاد» و یا «باغ شیراز» است. توصیف بهشت شدّاد در قرآن: آیه «إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتىِ لَمْ یُخلَقْ مِثْلُهَا فىِ الْبِلَادِ؛ ارم که داراى کاخ‌هاى باعظمت و ساختمان‌هاى بلند بود. همان‌که مانندش در شهرها ساخته نشده بود.» (فجر، ۷ و ۸) توصیف بهشت شدّاد در روایت: عاد دو پسر داشت؛ شدّاد و شدید که به سلطنت رسیدند و با قهر و غلبه شهرها را گرفتند پس از مرگ شدید سلطنت تنها براى شداد ماند پس تمام عالم را مالک شد و توصیف بهشت را شنید و دستور داد مانند بهشت برایم بسازید. پس «إرَم» دریکی از بیابان‌هاى عدن در مدّت ۳۰۰ سال ساخته شد و عمر شداد ۹۰۰ سال بود، ارم شهرى بزرگ بود که قصرهایش از طلا و نقره و ستون‌هایش از زبرجد و یاقوت بود و در آن انواع درختان و نهرهاى به‌هم‌پیوسته موجود بود. وقتی ساختمان آن شهر به پایان رسید شدّاد با اهالى مملکتش به آنجا رفتند و هنگامی‌که به مقدار یک شبانه‌روز راه به آن‌جا مانده بود خداوند بر آنان صیحه‌اى از آسمان فرستاد و تمامى هلاک شدند. (طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ۴، ص ۴۸۶، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ش؛ ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۴، ص ۷۴۸، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.)
• [11]. هشام: (ع اِمص) به معنای جود و بخشش و جوانمردی و سخاوت است. (ناظم الاطباء) هِشام بن حَکَم دانشمند علوم عقلی و از یاران امام جعفر بن محمد صادق (ع)، از امامان و از نخستین متکلمین مسلمان است که برای مناظره با جعفر بن محمد (ع) نزد ایشان آمده و امام (ع) هشام بن الحکم را مورد احترام قرار داد. سپس از مریدان امام (ع) گشت. سفینة البحار، شیخ عباس قمی، ج ۲، ص ۷۱۹.
• [12]. بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۹۸ و ج ۸، ص ۹۳.