تواضع و فروتنی
چه کسانی وارثان پیامبران هستند؟ چه کسانی هیچ ثروتی از خود به‌جای نمی‌گذارند؟ آنچه از آن‌ها به نام میراث بر جا می‌ماند، سخنان آنان است که هر که آن فرا گیرد، بهره و سود فراوانی برده است. امام صادق (ع) دربیانی تشبیه گونه، از ثمره‌های علم، این‌گونه یاد می‌کند: ای دانش‌اندوز! همانا که دانش دارای ثمره‌های فراوانی است.
سر آن فروتنی، چشم آن دوری از حسد و گوش آن فهم و زبان آن راست‌گویی و حافظه‌اش بحث و کاوش و قلب آن حسن نیت و عقل آن شناختن سبب‌ها و امور و دست آن رحمت و پای آن زیارت علما و همت آن سلامت و حکمت آن ورع و قرارگاهش نجات و پیشوایش عافیت و مرکب آن وفا و سلاح آن نرمی گفتار و شمشیر آن رضا و قناعت و تیر و کمانش مدارا و لشکرش گفت‌وگو با دانشمندان و سرمایه و ثروتش ادب و ذخیره و اندوخته‌اش دوری از گناهان و ردای آن کار نیک و پناهگاهش، صلح و آشتی و راهنمایش هدایت و رفیق و دوستش، محبت نیکان است[1]
تواضع و فروتنی ما در برابر کسانی که از آنان علم می‌آموزیم
وظیفه ما در برابر کسانی که از آنان علم می‌آموزیم، این است که در جلب رضایتشان کوشا باشیم. زیرا آنان از شاگردانشان چند کار می‌خواهند:
- نخست آنکه: شاگردانشان رعایت ادب کنند.
- دیگر آنکه: در یادگیری درس هایشان کوشا باشند.
- وظیفه‌ای دیگر هم که امام صادق علیه السّلام فرمود.
برای آشنایی با وظیفه‌ای هم که امام صادق علیه السّلام فرمود، كلمه‌هایی را که در طرح گُل به‌صورت پراكنده آمده است، آن‌ها را مرتب كنید تا آن را بدانید. در کادر زیر با خط خوش بنویسید و به آن عمل کنید. امام صادق علیه السّلام فرمود: [2]
پانویس:
- [1] امام صادق (ع) به نقل از امام علی (ع)، الحیاه، ج ۲, ص ۳۴۷، حدیث اول و شهید ثانی، منیة المرید، صص: ۹۳ و ۹۴ و ۱۳۸.
[2] قال الصادق علیه السّلام: اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ تَزَینُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَ الْوَقَارِ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ؛ در جستجوی دانش باشید؛ و همراه با آن خود را به بردباری و وقار زینت دهید؛ و در برابر کسی که به او دانش می آموزید و کسی که از او دانش می جویید، فروتنی کنید. پیام: «در مقابل كسي كه از او علم مي‌‌آموزيد، تواضع و فروتني كنيد.» اصول كافي، ج ۱، باب فضل العلم، ص ۳۶و باب صفةالعلماء، حدیث ۱. البته توجه به این نکته ضروری است که تواضع در برابر استاد هیچ منافاتی با نگاه نقادانه به مطالب استاد و پرسشگری از او و نپذیرفتن دیدگاه او با استدلال ندارد. تواضع یک الگو و قالب رفتاری است به این معنا که بر همه رفتارها سایه می‌اندازد.
بنابراین می‌توان استاد را نقد کرد، از او پرسش کرد و درنهایت سخن او را نپذیرفت؛ اما تمام این امور را با نهایت احترام و فروتنی انجام داد. تواضع به معنای عدم نقد و عدم پرسشگری نیست. شاگردانی که خواستار رضایت استادند باید از این کارها فروگذار نکنند.
از نصیحت‌های حکیمانه و اندرزهای ارزشمند لقمان به پسرش، مساله رعایت تواضع و فروتنی است که می‌توان آن را مادر ارزش‌ها و کلید گنجینه کمالات نامید، لقمان به پسرش چنین فرمود: « وَ لَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛ پسرم! و از مردم [به نِخوت] رُخ برمتاب، و در زمين خرامان راه مرو كه خدا خودپسند لافزن را دوست نمى‌دارد.
با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان.» یعنی متواضع و فروتن باش. (سوره لقمان، ۱۸) تواضع نظر اخلاقی این است که انسان باید خود را در برابر خدا و خلق خدا پایین‌تر از موقعیت خود قرار دهد، فروتنی و فرو روحی کند و ضد آن تکبر و بزرگ‌نمایی و فخرفروشی است که از صفات رذیله و مایه و پایه انحرافات فکری و عملی بسیار زشت است.
