گِل‌بازی

گِل‌بازی سرگرمی مورد علاقه ی کودکان

به رفتار کودکانه و غیر جدی برای سرگرمی یا هر کار که مایهٔ سرگرمی باشد، فعالیت جسمی یا ذهنی برای تفریح، فعالیت ورزشی، اجرای نقش در یک نمایش یا یک فیلم، مجازاً به کار بیهوده، فریب و نیرنگ بازی گویند. در بین بازی‌ها، به‌خصوص بازی‌های طبیعی، مانند آب‌بازی، شن‌بازی و ... از بهترین، اساسی‌ترین و لذت‌بخش‌ترین فعالیت‌ها برای کودکان، گِل‌بازی جذبه سحرآمیزی دارد. بچه‌ها ساعت‌ها وقتشان را صرف این گِل‌بازی می‌کنند بدون اینکه از بازی کردن خسته شوند. علاوه بر آن عصبانیت‌های کودکانه آنان تسکین می‌یابد و از ناراحتی‌ها، فشارها و تنش‌های درونی رهایی یافته و آرامش پیدا می‌کنند. چون کودکان گِل‌بازی را بیشتر دوست دارند.

از راه گِل‌بازی مطالب و مفاهیم زیادی را می‌آموزند که موجبات رشد مهارت‌ها و توانایی‌های مختلفی برای آنان فراهم می‌کند؛ ازجمله: رشد خلاقیت، پرورش حواس پنج‌گانه، افزایش خزانه لغات، رشد و کنترل اعصاب و عضلات و ... . گِل‌بازی عامل تلطیف و رشد روح و روان کودکان است. برای کودکان هیچ وسیله‌ای به‌اندازه گِل و هیچ کاری به‌اندازه گِل‌بازی سرگرم‌کننده و لذت‌بخش نیست. گِل‌بازی از میان بازی‌های طبیعی از اهمیت خاصی برخوردارند و ابزار و مواد اولیه آن به‌راحتی در همه‌جا و باقیمت مناسب موجود و می‌توان تهیه کرد. درباره بازی‌های طبیعی، مانند گِل‌بازی روایت است، پیامبر (ص) بر کودکانی عبور کرد که مشغول خاک‌بازی بودند. بعضی از اصحاب، آنان را از گِل‌بازی نهی کردند.

پیامبر (ص) فرمود: بگذارید بازی کنند، خاک بهار کودکان است.[1]

درمیان بازی‌های كودكان، هیچ بازی خاصّی به‌اندازه گِل‌بازی برای كودكان سرگرم‌‌كننده و لذت‌بخش نیست. گِل‌بازی از نیازهای بنیادی و اساسی كودكان است. باآنکه پدرومادر، به دلیل كثیف شدن لباس‌ها، محدودیت‌هایی برای این بازی ایجاد می‌كنند، اما كودكان همین‌که به خاك و گِل می‌رسند، همانند ماهی‌ای هستند كه بیرون از آب بوده، به آب زنده می‌شوند و شروع به تحرك و فعالیت می‌كنند. كودكان از گِل‌بازی لذت فراوان می‌برند و ازنظر روحی و روانی ارضا می‌شوند. با قوه ابتكار و خلاقیت خویش چیزهای نو می‌سازند و می‌توانند به تصورات و تخیلات خویش جامه عمل بپوشانند و آن را به شكل مجسم درآورند.

علاقه کودکان در سنین مختلف به گِل‌بازی

كودكان به هنگام این بازی، نتیجه كارهای خود را می‌بینند كه این امر باعث می‌شود اعتمادبه‌نفس آنان بالا رود، فكر كنند، تصمیم بگیرند و با به‌کارگیری قوه تخیل و تصور چیزی خلق كنند و با رضایت خاطر درباره آن‌چه ساخته‌اند سخن بگویند و بر روی آن اسم بگذارند. به همین دلیل، امروزه بازی با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهمیت ویژه برخوردار است. گِل رُس نرم و انعطاف‌پذیر است و با دست‌های كودك به‌راحتی شكل می‌گیرد. كودكان آن را ورز(مالش) می‌دهند، با مشت بر آن می‌كوبند. آن را می‌غلتانند،‌ پهن می‌كنند، به شكل انواع نان، كیك، توپ و مار درمی‌آورند. به آن چنگ می‌زنند و در آن حفره می‌سازند، آن را قطعه‌قطعه می‌كنند و باز می‌توانند همه آن‌ها را روی همدیگر جمع كنند. گِل به دست‌ها می‌چسبد و كودكان آن‌ها را به بدنشان می‌مالند. تماس و مالیدن این مواد به بدن، شادی بسیاری را برای كودكان فراهم می‌آورد.

كودكان خردسالی كه برای نخستین بار گِل‌رُس را باانگشتان چنگ می‌زنند و می‌چلانند، این كار برایشان همانند نخستین قدم‌هایی است كه هنگام راه رفتن برمی‌دارند. این مرحله برای گِل‌مالی وچنگ زدن لذت‌بخش‌تر است تا ساختن چیزی و آن‌ها معمولاً گِل را می‌فشارند، می‌كِشند، پهن می‌كنند و كارهایی ازاین‌دست انجام می‌دهند؛ اما در مرحله ‌بعدی كه كودكان مهارت بیشتری كسب می‌كنند، هنگام بازی با گِل رُس می‌توانند گلوله، قطعات دراز به شكل مار و یا نان درست كنند.

ساختن این شكل‌ها باعث می‌شود كه كودكان به‌تدریج درست كردن اشكال پیچیده‌تر را بیاموزند. برای مثال كاسه، بشقاب، لیوان، قابلمه، كوزه و... می‌سازند و به آن شكل می‌دهند یا اینكه گِل را چندتکه می‌كنند و آن را به شكل آدم یا حیوان درمی‌آورند و برای آن سر، دست‌وپا می‌سازند و سپس به سمت كارهای سفالگری و كوزه‌گری خواهند رفت.هرچند گِل‌بازی به دلیل کثیف شدن لباس‌ها، محدودیت‌هایی برای این بازی ایجاد می‌کنند ولی کودکان به‌محض اینکه به خاک و گِل برسند همانند ماهی که بیرون از آب بوده به‌محض رسیدن به آن زنده شده و شروع به تحرک و فعالیت می‌کند. کودکان از گِل‌بازی لذت فراوانی می‌برند و ازنظر روحی و روانی ارضا می‌شوند و با قوه ابتکار و خلاقیت خویش چیزهای نو می‌سازند و می‌توانند به تصورات و تخیلات خویش جامه عمل پوشیده و آن را به شکل مجسم درآورند.

کودکان به هنگام این بازی نتیجه اعمال خود را که باعث بالا بردن اعتمادبه‌نفس می‌گردد، مشاهده می‌کنند، فکر می‌کنند، تصمیم می‌گیرند و با به‌کارگیری قوه تخیل و تصور چیزی خلق می‌کنند و با رضایت خاطر درباره آنچه ساخته‌اند سخن می‌گویند و بر روی آن اسم می‌گذارند. به همین دلیل امروزه بازی با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهمیت خاصی برخوردار است. گِل رس نرم و قابل‌انعطاف است، با دست‌های کودک به‌راحتی شکل می‌گیرد، شکل دادن به آن کاملاً در اختیار کودک قرار دارد و هر طوری که خواسته باشد می‌تواند به آن شکل بدهد. کودکان آن را ورز (مالش) می‌دهند، با مشت بر آن می‌کوبند، آن را می‌غلتانند، پهنش می‌کنند، به شکل نان، کیک، تافتون، توپ و مار درآورده، چنگ می‌زنند، در آن حفره ایجاد می‌کنند، قطعه‌قطعه می‌کنند و باز می‌توانند همه آن‌ها را روی همدیگر جمع کنند. گِل به دست‌ها می‌چسبد، کودکان آن‌ها را بر روی بدنشان می‌مالند، تماس و مالیدن این مواد به بدن لذت و شادی زیادی را برای کودکان ایجاد می‌کند.

کودکان خردسالی که برای اولین بار گِل رس را با انگشتان چنگ می‌زنند و می‌فشارند، همانند اولین قدم‌هایی است که کودک هنگام راه رفتن برمی‌دارد. در این مرحله برای او گِل مالی و چنگ زدن لذت‌بخش‌تر است تا ساختن چیزی. آن‌ها معمولاً گِل را می‌فشارند، می‌کشند، پهن می‌کنند و کارهای مشابه دیگر؛ اما در مرحله بعدی که کودکان مهارت بیشتری کسب می‌کنند، هنگام بازی با گِل رس می‌توانند گلوله، قطعات دراز به شکل مار و یا نان درست کنند. ساختن این شکل‌ها باعث می‌شود که کودکان به‌تدریج صورت‌های پیچیده‌تری درست کنند، مثلاً کاسه، بشقاب، لیوان، قابلمه، کوزه و ... می‌سازند و به آن شکل می‌دهند، یا اینکه چندتکه می‌کنند و آن را به شکل آدم یا حیوان درمی‌آورند و برای آن سر، دست‌وپا می‌سازند، سپس به سمت کارهای سفالگری و کوزه‌گری خواهند رفت.[2]

فوايد گِل‌بازی بر پرورش کودک

کودکان از گِل‌بازی لذت زیادی می‌برند. آن‌ها از طریق حواس خود بافت گِل را حس می‌کنند و از نرمی آن لذت می‌برند. برخی از آن‌ها می‌گویند گِل نرم است، خیس است، سرد است و یا سنگین است. آن‌ها گِل را می‌کوبند، تاب می‌دهند، می‌پیچند و در دست خود به هر شکلی درمی‌آورند و از این طریق مهارت‌های حرکتی اصلی خود را تقویت می‌کنند. کودکان به‌طور بصری به سطح، رنگ و بوی گِل توجه می‌کنند، حتی وقتی‌که خیسی گِل بیشتر است، به صداهای ریز و خفیف آن توجه می‌کنند و از این طریق حواس‌شان را تقویت می‌کنند. مسلماً گِل‌بازی برای بزرگ‌ترها و والدین به دلیل نظافت‌های بعدازآن خوشایند نیست، ولی بدون شک، فوايد گِل‌بازی ارزش آن را دارد کمی بیشتر دچار کار و زحمت شوید ولی فوايد گِل‌بازی:

پرورش حس لامسه
رشدوپرورش گویایی
رشد و پرورش خلاقیت
هماهنگی چشم و دست
ابزاری برای تشخیص و درمان
رشد و كنترل اعصاب و عضلات
رشد و پرورش مهارت‌های اجتماعی
پرورش قدرت تجسم فضایی و هندسی

پرورش حس لامسه: خاصیت نرمی و شكل‌پذیری طبیعی گِل‌رُس برای كودكان در هر سنی جاذبه‌ای قوی دارد. هر یك از حواس كه بیشتر در معرض محركات محیطی قرار بگیرد كاربرد و مهارت آن افزایش می‌یابد. گِل‌رُس، افزون بر همه مزایای دیگری كه برای كودك دارد حس بساوایی كودك را پرورش می‌دهد و زمینه درك و فهم حس لمس كردن را برای آنان فراهم می‌آورد و مفاهیمی مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشك و... را برای كودك معنا می‌بخشد. كودكان، هنگام بازی با گِل‌رُس، از مجموعه حواسشان از قبیل دیدن، لمس كردن و بوییدن استفاده می‌كنند و ازآنجاکه بیشتر كارهایی كه با گِل انجام می‌گیرد با استفاده از انگشتان دست است حس بساوایی بیشتر به كار گرفته می‌شود و كودكان با مخلوط كردن مقداری آب به خاك رُس پی می‌برند خاك رُس را می‌توان به گِل تبدیل كرد؛ و گِل درست‌شده ممكن است خیلی شُل (نرم) یا خیلی سفت (سخت) باشد.
رشد و پرورش گویایی: باید به كودكان فرصت داد تا با گِل‌بازی مجسمه‌سازی و درست كردن كولاژ (از هنرهای مدرن که ترکیبی از نقاشی و عکس و هنرهای حجمی است.) و نقاشی احساسات و عقاید خویش را ابراز دارند. در بازی با گِل رُس، كودك می‌تواند فكر كند، تصمیم بگیرد و با كمك نیروی تخیل و تصورش چیزی بیافریند و درنهایت احساس رضایت كند و درباره ساخته‌هایش سخن بگوید كه احساس رضایت ناشی از ساختن در موفقیت كودك اهمیت فراوان دارد. كودك علاوه بر آنكه در مورد ساخته‌اش داستان‌سرایی می‌كند، به افكارش هم نظم و ترتیب می‌دهد. زمانی كه كودكان درحال گِل‌بازی هستند برای دوستانشان صدا درمی‌آورند، یا ممكن است خواسته باشند باکارهایی مثل پختن، خوردن، مهمانی و جشن خود را سرگرم سازند.
رشد و پروش خلاقیت: خلاقیت و ابتكار كودك غالباً زمان‌هایی شكوفا می‌شود كه كودك آزادی عمل دارد و می‌تواند نیروی تخیل خویش را برای ساختن چیزی به كار اندازد. ازآنجاکه بازی با گِل‌رُس بر طبق الگو، مدل و نقشه از پیش تعیین‌شده نیست، كودكان می‌توانند به آفرینش دست بزنند و به دلیل قابلیت انعطاف‌ گِل، می‌توانند آن را به هر صورتی كه بخواهند شكل بدهند و خیلی سریع آن را خراب كنند. همان‌طور كه نقاشی كردن موجب خلاقیت، ابتكار، نوآوری و لذت‌درونی برای كودك می‌شود، گِل‌بازی نیز علاوه برداشتن همان اثرها، سرگرمی بسیار لذت‌بخش و مفرحی برای كودكان به‌حساب می‌آید.
تقویت و هماهنگی چشم و دست: كودك، برای شكل دادن به گِل، از عضلات دست استفاده می‌كند و به دنبال آن چشم را به همكاری با دست وا‌می‌دارد و از نیروی تخیل و تصور خویش برای خلق و ابداع آن كمك می‌گیرد و چیزی را می‌آفریند. ازآنجاکه برای رشد كودك هماهنگی چشم و دست ضرورت دارد، لازم است برای كودكان فعالیت‌هایی را كه به هماهنگی حركتی چشم و دست می‌انجامد، مانند نقاشی (استفاده از رنگ و قلم‌مو، آبرنگ و...)‌، گِل‌بازی (ساختن مجسمه‌ها وكارهای گِلی)، خمیربازی و نقاشی با انگشت در نظرگرفت.
ابزاری برای تشخیص و درمان: كودكان، با گِل‌بازی می‌توانند طرح‌های ذهنی متغیر خود را سریع‌تر به اجرا درآورند. لذت و آرامشی كه كودكان در زمان بازی با گِل به دست می‌آورند، ازنظر درمانی اهمیت بسیار دارد. تجربیات بازی درمان‌گران نشان داده است كه كودكان عصبی و زودرنج را می‌توان از طریق گِل‌بازی، شن‌بازی، آب‌بازی درمان كرد. بازی كردن با آب، خاك، شن و گِل در حل مشكلات و بروز خلاقیت كودكان اثری معجزه‌آسا دارد. كودكان به‌وسیله بازی و ساختن یك غول، گرگ، سگ، مار و؛ و موردحمله قرار دادن و خراب كردن آن می‌توانند از ترس‌ها، وهمیات، احساسات و تصورات واهی رهایی یابند. بچه‌های خَشن گِل و خاك رُس را سوراخ‌سوراخ و یا اینكه آن را به‌سوی یكدیگر پرتاب می‌كنند. مثلاً كودكی كه نسبت به شخصی نفرت دارد با گِل تابوتی می‌سازد كه درونش مردی است كه از گِل ساخته‌شده و در تابوت خوابیده است. او می‌گوید:‌ «الان در تابوت رو می‌بندم و محكمش می‌كنم، حالا دیگِ اون نمی‌تونه نفس بِکِشِ.» و با دست‌های خودش محكم بر روی تابوت فشار می‌آورد و به این وسیله انتقام خودش را از فردی كه تنفر دارد می‌گیرد. گِل‌بازی برای كودك این فرصت را ایجاد می‌كند تا احساسات ناخوشایند و سرکوب‌شده خویش را ابراز و ازنظر روانی تخلیه و سبك شود.
رشد و كنترل اعصاب و عضلات: بیشتر كارهایی كه با گِل انجام می‌گیرد به كمك انگشت و دست است. نظیر چلاندن، ضربه‌زدن، جدا كردن، غلتاندن، قطعه‌قطعه كردن، به هم‌دیگر متصل كردن و... به رشد عضلات كمك می‌كند و باعث می‌شود كه كودك تجربه‌های آسان و موفقی به دست آورد. كودكان از دیدن آثار حركاتشان لذت می‌برند، متوجه می‌شوند كه قادرند از حركات دست‌هایشان استفاده كنند. گِل‌رُس را به‌گونه‌ای كه دوست دارند شكل بدهند. كودك ممكن است گِل‌رُس را به‌صورت لوله‌های بلند و باریك (طناب مانند)‌ درآورد. آن را بكوبد و شكل توپ به آن بدهد یا اینكه به شكل نان تافتون درآورد و با انگشتانش سوراخ‌سوراخ كند. در كار با گِل‌رُس دایره (توپ) از نخستین شكل‌هایی است كه كودك با تسلط بیشتر بر اعصاب و عضلاتش، قادر است آن‌ها را به‌صورت ماهرانه‌تری بسازد. درست كردن گُل به‌صورت باریك، نشانه‌های رشد. تسلط كودك بر اعصاب و عضلاتش است.
رشد و پرورش مهارت‌های اجتماعی: وقتی چند كودك با هم‌دیگر گِل‌بازی می‌كنند، از شراكت و دادو‌ستد برای ساختن چیز موردعلاقه‌شان لذت می‌برند و مهارت‌های اجتماعی آنان پرورش می‌یابد.
پرورش قدرت تجسم فضایی و هندسی: كار با گ‍ِل‌رُس زمینه پرورش ادراك فضایی و هندسی كودك را افزایش می‌دهد، چون كودك می‌تواند شكل‌های فضایی و هندسی را به‌صورت عینی خلق و مشاهده كند. مثلاً ساخت جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطیل، مثلث، دایره و... كودك همه‌ این مفاهیم را می‌تواند به‌وسیله گِل‌بازی عینیت بخشد و با مفاهیمی مانند نرمی، سفتی، زبری، سختی، سبكی و سنگینی، طول، سطح و حجم آشنا شود. گِل‌رُس ماده‌ای خیلی خوب برای طرح‌های سه‌بُعدی است. زیرابه دلیل نرمی و قابلیت انعطاف، كودك می‌تواند آن را به هر شكلی كه بخواهد درآورد. همچنین، كودكان در سنین كودكستانی، ‌می‌توانند شكل‌های پایه‌ای مانند دایره، توپ‌های كوچك، شكل‌های گوشه‌دار مانند مربع و مستطیل را با گِل‌رُس بسازند. كودكان به هنگام گِل‌بازی، یك توپ حلقه‌ای كامل گِلی را به‌جای سر و مستطیل را به‌جای بدن درست می‌كنند و با ساختن باریكه‌هایی به‌عنوان دست‌وپا، آدمكی می‌سازند. كودكان می‌توانند گِل‌رُس را به شكل‌های مختلفی در‌آورند و برای مثال كلوچه یا كیك درست كنند و آن را بپزند. این‌گونه فعالیت‌های قالب‌سازی موجب رشد حسی، ادراكی و لامسه در كودكان می‌شود و به سازگاری و انطباق‌پذیری تصورات و ادراكاتشان در رابطه با اشكال و اجسام سه‌بُعدی و هندسی كمك بزرگی می‌كند.

تکنیک‌های گِل‌بازی

به نظر می‌رسد گِل‌بازی یکی از ماندگارترین انواع هنر است که در طول تاریخ جوامع انسانی به‌جا ماند. قدیمی‌ترین پیکره سرامیکی به نام (ونوس دولنی وستونیچ Dolní Věstonice) از جمهوری چک به ۲۹۰۰۰- ۲۵۰۰۰ سال قبل میلاد و دوره پالئولیتیک تعلق دارد. مطالعه‌ای مربوط به سال ۲۰۱۲ چاپ‌شده در مجله ساینس Science تأیید کرده که قدیمی‌ترین ظرف سرامیکی متعلق به عصر یخی در غاری در چین پیداشده است. این امر نشان می‌دهد که ظهور کشاورزی به دوره نوسنگی و حدود ۱۰۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد. ظهور کشاورزی منجر به تولید ظروف سفالی پخته‌شده برای آشپزی و نگهداری غذا شده است. سرامیک‌ها به شکل آجر و کاشی و مجسمه و ظروف تا به امروز به‌صورت پیرابندهای مدرن و معاصر ادامه دارد. ازجمله هنرمندان معاصر این فن می‌توان به هنرمندانی مانند کن پرایس Ken Price، بتی وودمن Betty Woodman، برادران هاس The Hass Brothers، جان میسن John Mason، لوسی ری Lucie Rie و ران ناگل Ron Nagle اشاره کرد. این هنرمندان صاحب آثاری هستند که امروزه در گالری‌ها، موزه‌ها و آرت فیرها دیده می‌شوند. روش‌ها و راه‌کارهایی از گِل‌بازی که باید بدانید تا درباره سرمنشأ، مراحل تولید و تأثیرات بر فنون گِل‌بازی در طول آشنا شویم که عبارت است از:

گِل‌بازی با دست: پایه اساس گِل‌بازی بر ارتباط متقابل بین دست و گِل است. زمانی که دست بر روی گِل قرار می‌گیرد، خودبه‌خود شکل به گِل داده می‌شود. اشیا دست‌ساز، می‌توانند با روش‌های مختلفی مثل فشاردادن گِل رس، درست کردن فتیله و اتصال تکه‌های گِل به یکدیگر دست می‌شوند. درواقع، شی‌ء دست‌ساز از ترکیب فتیله گِلی، ورز، کوبیدن و حکاکی بر گِل درست می‌شود. این در حالی است که از نرمی گِل برای تولید طرحی درونی و برخاسته از روح سازنده استفاده‌شده است.
روش فشاری: در مصر «خنوم» خدای آب و گِل‌بازی مصری، اولین ساخته‌اش را با استفاده از چرخ گِل‌بازی و گِل اطراف رود نیل ساخت. یک پیکره که مربوط به دوره پیش از پادشاهی اوست، (۳۵۰۰-۳۴۰۰ق.م) با چرخ گِل‌بازی درست نشده است. وقتی «خنوم» درمصر روش فشاری را ابداع کرد توانست ظروفی با دیواره‌های نازک و پیکره‌های توخالی از گِل قرمز را بسازد. پس‌ازاینکه شکل کلی ظرف روی گِل اجرا شد، در نورخورشید خشک و با نوعی سنگ صیقل داده می‌شد و بخش‌هایی از آن مثل لباس رنگ‌آمیزی می‌شد. در مجسمه ساخته او، بینی مجسمه به‌صورت اغراق‌آمیزی بزرگ ساخته‌شد، زیرا بینی بزرگ نماد منبع تنفس در زندگی بود. آثار وی انعکاس رسوم باستانی هنرگِل‌بازی در مصر، چین، یونان بوده و به اشیایی نظیر گلدان‌ها، تنگ‌ها، فنجان‌ها و اشکال انسانی زندگی می‌دمید. مجموعه تنگ بالشی وودمن صرفاً بر پایه هنر مینوآن (۱۱۰۰-3000ق.م) به وجود نیامده است بلکه نمایشی از روش اصلی ساخت ظروف در آن دوره و انواع طراحی‌های پیچیده است. برای ساخت تنگ، هنرمند، دو تنگ استوانه‌ای را به‌صورت افقی و از انتها به یکدیگر فشار داده سپس با استفاده از ورقه‌ای از سفال، قسمت اتصال را پنهان کرده است. همچنین با استفاده از ورق دیگری از سفال در بخش میانی، دسته و لوله تنگ را به ظرف اضافه کرد. وی پس از خشک شدن، پخته شدن، لعاب‌کاری، ظرف را در سبک ماتیس و پیکاسو نقاشی کرد. بتی وودمن ۸۶ ساله برخلاف بسیاری از هنرمندان معاصر که بیشتر امور اجرایی را به دستیارانشان می‌سپارند، شخصاً آثارش را می‌سازد زیرا اعتقاد دارد عشق بسیار زیاد او به ساخت آثار سرامیکی ریشه در درون او دارد و قسمت مهمی از هویت اوست. او می‌گوید برای ساخت یک تنگ در این روش ابتدا تکه‌ای گِل را بردارید و آن‌ها به‌صورت کره و به‌اندازه دست خود درآورید. همان‌طور که آن را در دست خود قرار داده‌اید، با انگشت شصت مرکز گِل را تا نیمه گِل بفشارید. همان‌طور که با یکدست خود گِل را می‌چرخانید با دست دیگر، دیواره‌ها را از داخل به‌صورت یکنواخت به بیرون فشار دهید، به این صورت که شصت دست شما در داخل ظرف و انگشتان بخش بیرونی را پوشش دهند. در انتها سطح خارجی را با ابری نرم صاف کنید.
روش ورقه‌ای: با توجه به تکه‌های سرامیکی که از معماری هند و بین‌النهرین به‌دست‌آمده‌اند، به نظر می‌رسد که قطعات سرامیکی به‌صورت کاشی به روش ورقه‌ای و از ۱۴۰۰۰سال پیش از میلاد ساخته‌شده‌اند. این پیکره بدون لعاب، به همراه تزیینات مو و جواهرات و لباس فاخر نشان‌دهنده شکوه خدایی است که افراد را در برابر گرفتاری‌ها، از بیماری تا خشک‌سالی مواظبت می‌کند. در فرهنگ مایایی باستانی، درپوش‌ها و پایه‌های ظروف و جعبه‌ها و عودسوزها در کنار ظروفی که با روش فتیله‌ای ساخته می‌شدند، همگی برای ساخت هنرهای تزیینی که قوم مایا به آن خیلی شهره هستند، به‌کاررفته می‌شدند. جان میسن، هنرمند اهل کالیفرنیا و یکی از حامیان هنر گِل‌بازی به‌عنوان هنر تجسمی بیش از ۵۰ سال درزمینهٔ ساخت سرامیک با روش ورقه‌ای فعالیت کرده‌اند. آثار وی شامل رب‌النوع‌های مدرنی است که با رول کردن، شکل دادن، پختن و لعاب دادن ورقه‌های گِل رس شکل می‌گیرند. او سپس، این قطعات را بر روی یکدیگر و به‌صورت اشکال هندسی به‌دقت قرار می‌دهد.
ساخت سرامیک به روش ورقه‌ای نرم: کار خود را تکه‌های گِل رس مرطوب و مسطح و رول شده شروع کنید. (می‌توانید گِل را هم با دست هم با دستگاه رول کن، رول کنید) سعی کنید لبه ورقه‌ها را بیشتر رول کنید زیرا در مراحل حرارت ممکن است دچار پیچ‌وتاب شود. سپس ماده‌ای نرم و بدون چروک را برای جلوگیری از تغییر شکل یا پاره شدن گل، بین ورقه‌ها قرار دهید و پس‌ازآن قطعات را به شکل موردنظر برش دهید و آن‌ها را به‌صورت شکل نهایی به هم متصل کنید. لبه‌های اتصال را به هم به‌خوبی وصل کنید تا در مرحله خشک شدن شکل خود را از دست ندهند.
ساخت سرامیک به روش ورقه‌ای سخت: در این روش تنها از ورقه‌های گِل خشک و سفت استفاده می‌شود. زمانی که گِل به‌صورت چرمی درآمد، شکل موردنظر را در آن برش دهید و قطعه‌ها را به هم متصل کنید. از مزایای این روش این است که لبه کار مانند روش قبل دچار پیچ‌وتاب نخواهندشد.
روش فتیله‌ای: شکارچیان عصر جومون دوره نئولیتیک ژاپن (حدوداً ۱۰۵۰۰- ۳۰۰ قبل میلاد) ظروف را با روش فتیله‌ای می‌ساختند. درواقع کلمه جومون در ژاپنی به معنای علامت طناب بوده و بر گِل فتیله شده و نرم دلالت دارد. ازآنجاکه سرامیک‌های این دوره از قدیمی‌ترین سرامیک‌های جهان محسوب می‌شوند، دانشمندان عقیده دارند که ژاپنی‌ها تحت تأثیر چینی‌ها بوده‌اند زیرا سرمنشأ اولین ظروف به چین برمی‌گردد. زنان عصر جومون، وظیفه انجام امور مربوط به ساخت ظروف مانند مخلوط کردن گل، ساخت فتیله‌ها و پختن آن‌ها را به عهده داشتند. سبک ظروف این دوره بسیار متفاوت بود و در طول ۱۰۲۰۰ سال تکامل زیادی داشته است. ظروف اولیه حرارت کمتری می‌دیدند و بسیار ساده و با پایه‌های کوچک مسطح یا تیز ساخته می‌شدند. این ظروف برای جوشاندن آب مورداستفاده قرار می‌گرفتند. رفته‌رفته که کوره‌ها پیشرفت کردند، ظروف در حرارت بیشتری پخته می‌شدند و سرامیک‌ها پیچیده‌تر و با تزیینات بیشتری و برای مصرف‌های آیینی ساخته شدند. آثار کریستینا ریسکا هنرمند اهل فنلاند یادآور گِل‌بازی و صنایع‌دستی دوره جومون است. او از همان روش باستانی فتیله‌ای استفاده کرده و به ظروف کاربرد و زیبایی می‌بخشد. همانند ظروف آیینی عصر جومون، اثر ریسکا به نام حیوان در تصویر بالا دارای ظرافت و استحکام است. روش فتیله‌ای به‌جای اتکا بر قالب و یا چرخ گِل‌بازی، به دست‌هایی قوی برای شکل دادن به ظرف نیاز دارد. آثار ریسکا معمولاً دارای ابعادی بزرگ (برخی از آن‌ها حدود ۲٫۵ متر) بوده و مراحل پخت و لعاب به نظر دشوار می‌رسد و این در حالی است که هنرمند سختی کارش را بااینکه زمان زیادی را صرف می‌کند، به‌هیچ‌عنوان احساس نمی‌کند. وی می‌گوید از سکوتی که در آن به ساخت آثارش می‌پردازد، منظره‌ای که در حین کار از پنجره دیده می‌شود، از تغییر فصول بسیار لذت می‌برد.
چرخ گِل‌بازی: چرخ سفال حدود ۳۵۰۰ سال قبل میلاد در بین‌النهرین – عراق امروزی – اختراع شد و یکی از مهم‌ترین اختراعات انسان باقی ماند. نیروی گریز از مرکز چرخ گِل‌بازی موجب شد هنرمند بتواند تحت سرعت خاص ظروفی پیشرفته‌تر باضخامت کم و کیفیت بالا تولید کند. این اختراع باعث ساخت ۱۰۰۰۰۰ ظرف سفالین در یونان باستان شد که تا امروز باقی‌مانده‌اند. یونانیان باستان از روش پیشرفته چرخ گِل‌بازی برای ساخت ظروف سیاه و قرمز خود استفاده می‌کردند که به دو تا سه مرحله حرارت دهی نیاز داشت. ظروف قبل از مرحله ۳ نقاشی می‌شدند. موضوعات نقاشی بیشتر جنگ، مراسم آیینی، کشاورزی، نقوش تجریدی و هندسی بودند. برادران هاس استفاده از چرخ گِل‌بازی را دنبال کردند و آثاری را خلق کردند که دلالت بر جنسیت گرایی، صمیمیت، طبیعت و فرهنگ معاصر ما داشتند.
گِل‌بازی با استفاده از چرخ سفال‌گری: چانه گِل را با ضربه به بخش میانی صفحه چرخ گِل‌بازی پرت کنید. در کنار خود یک ظرف آب قراردهید و دستتان را مدام خیس کنید و بر گِل روی چرخ گردان تماس دهید. دستان خود را دور گِل قرار دهید و بدن خود را در وضعیت قایم و صاف قرار بدهید. گِل را باقدرت زیاد دستتان به شکل گنبد یا برج درآورید و با استفاده از کف دستان خود گِل را به سمت پایین فشار دهید و آب و گِل اضافی را خارج کنید. گِل را مرکز کنید و از یکی از دستان برای یافتن مرکز گِل استفاده کنید و آن را بازکنید. دست دیگر خود را در کنار بدنه گِل قرار دهید. زمانی که به انتهای ظرف رسیدید و گِل از میان باز شد، دیوارها را نازک‌کنید و به‌طوری دلخواه شکل دهید. در انتها اجازه دهید خشک شود و آن‌ها در کوره قرار دهید.
روش ریخته‌گری سفال: ظروف چینی که ممکن است در گنجه شیشه‌ای خانه مادربزرگتان ببینید مربوط به دوره طلایی چین می‌باشند. سلسله تانگ Tang۶۰۸- ۹۰۷ میلادی، حدود ۱۹۰۰۰ سال پس از اولین ظروف سرامیکی کشف‌شده از غاری در چین، باروی کار آمدن سلسله تانگ تولید پورسلین Porcelain نیز آغاز شد. تجارت از طریق دریا و راه ابریشم باعث شد تا کالاها با هند و خاورمیانه مبادله شوند و به نظر می‌رسد این مراودات اندک‌اندک باعث ظهور مواد شیمیایی جدیدی برای لعاب‌کاری چندرنگ نیز شده باشند. با استفاده از تکنیک ریخته‌گری و رنگ‌های سبز، زرد و آبی، چینی‌ها توانستند ظروفی بسیار باکیفیت و ظریف و درنهایت مهارت هنری بسازند. ظروف با شکل شتر دو کوهان، دارای جزییاتی است که در مراحل لعاب‌کاری ایجادشده‌اند. این مجسمه مصرف مراسم آیینی داشته است. مینسو لی هنرمند کره جنوبی آثاری کاربردی، مینی مالیستی و ظریف دارد. این مجسمه با استفاده از هندسه بسیار دقیق شکل‌گرفته و حس رضایتی را به مغز می‌دهد که پس از حل یک جدول حس می‌کنیم. هدف او ساختن ظروف سنتی به‌صورت مدرن بوده است. او برای این کار لایه‌هایی از گِل را درون قالبی بر روی چرخ گِل‌بازی گردان ریخته است. به‌طورکلی برای تولید قالب‌های چندتایی، روش ریخته‌گری بهترین روش محسوب می‌شود. ظاهراً به نظر می‌رسد که این سبک، روشی مکانیکی و تصنعی است ولی آثار زیادی از هنرمندان در دست هستند که خلاف این عقیده را ثابت کردند.

ابزارهای مورد نیاز
ابزارهای مهمی که برای کار لازم است عبارت است از:
• چاقو
• مشته
• سوزن
• کاردک
• اسفنج
• قلم مو
• کاردک
• سیم قطع کننده

مراحل گِل‌بازی

به‌عنوان اولین قدم باید بدانید که کودکان لباس خود را با گل گِل‌بازی، گِلی می‌کنند. قبل از هر اقدامی یک پیش‌بند مناسب و بزرگ تهیه کنید.
یک زیرانداز ضخیم و غیرقابل نفوذ را در محل گِل‌بازی پهن کنید تا گل به روی فرش و غیره نپاشد.
مقداری گل رس که می‌توانید آماده بخرید و یا با خاک رس خریداری‌شده گل درست کنید.
یک وسیله برای نقش انداختن روی گل موردنیاز است. در نبود لوازم کار مثلاً یک خلال‌دندان و یا قسمتی از یک وسیله بازی که بتوان با آن نقش انداخت، کافی است.
پلاستیک برای نگهداری و جلوگیری از خشک شدن گل اضافی ضروری است. گل خیلی زود خشک‌شده و سفت می‌شود.
بار اول برای گِل‌بازی پیشنهاد می‌شود گل را در دست کودک گذاشته و به او توضیح دهیم که می‌تواند هر چه در ذهن دارد را با گل بسازد. بهتر است به کودک در مورد چگونگی کار با گل گِل‌بازی، توضیح دهیم ولی او را مجبور به انجام کاری نکنیم. برخی از کودکان با دیدن گل خیس بسیار هیجان‌زده شده و سریع دست‌به‌کار خواهند شد. البته اندک کودکانی نیز به دلیل عدم آشنایی حاضر به دست زدن و لمس گل نبوده و تمایلی به این کار ندارند. در چنین مواردی شما نیز به همراه کودک تکه‌ای از گل را برداشته و شروع به ساخت کنید.

برای آشنایی با مهارت‌های موردنیازتان در تدریس می‌توانید با کلیک روی هرکدام از موارد زیر، به آن‌ها دسترسی داشته باشید:

پانویس:

[1]مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علي بن أبي بكر الهيثمي، نورالدین، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، بیروت، ۱۹۶۷ م. ج ۸، ص ۱۵۹.

[2] مجله پیام زن ، آذر ۱۳۸۴، شماره ۱۶۵، نقش گِل بازی در پرورش تخیّل،خلاقیّت و سازندگی و Mayesky mary` creative activities for young children` P.p159`182`183`184`185`186.

موضوع کودک و نوجوان

آموزش

تکنولوژی آموزشی

روش های کلاسداری