آشنایی با شیوه تنظیم محتوا
از تدریس، تعریف‌های گوناگونی ارائه شده‌است. بعضی تدریس در کلاس درس را «بیان صریح مربی درباره آنچه باید یاد گرفته شود.» می‌دانند و گروهی هم تدریس را «فراهم آوردن موقعیت و فرصت‌هایی که یادگیری را تسهیل کند.»، نامیده‌اند. می‌توان گفت: «تدریس، فعالیتی تعاملی و هدفمند بین مربی و مخاطب به‌منظور تسهیل در یادگیری است.» البته چنین فعالیتی نیازمند یک طرّاحی مناسب است.
در فرآیند طرّاحی هر درس یا (Lesson plan) ، باید توجه بیشتر به مجموعه‌ی عناصری باشد که در یادگیری مؤثرتر است تا کل محتوای آموزشی موردنظر خود را به اجزای قابل تدریس در کلاس درس یا تدریس، تقسیم کند و مشخص سازد که بر اساس زمان منظور شده، چه موضوعی و با چه اهدافی را می‌خواهد دنبال کند. براي تنظيم محتواي آموزشی هر درس به‌ویژه برای مخاطبان خاصّ مانند کودکان و نوجوانان، نيازمند آشنايي كافي با برخي از علوم و مهارت‌ها هستيم.
3 بخش شیوه تنظیم محتوا
به تعبير علمي هر درس، گرچه مهارتي است تقریباً مستقل اما به لحاظ محتوا، در هر درسی مناسب است از بين رشته‌های گوناگون از علوم مختلف بهره گرفته شود. در اين نوشتار، ویژگی‌ها و شاخصه‌های كلي درس مطلوب و نيز معرفي اجمالي برخي از علوم و مهارت‌ها تأثیرگذار در درس كه هرکدام مستقيم يا غیرمستقیم، كم يا زياد در تنظيم و تهيه يك درس مؤثر و موفق نقش ايفا می‌کنند اشاره‌شده، البته با اجمال و نگاهی تبليغي به دو منبع مهم «قرآن و حديث» و بخش سوم كه در هر عنوان درس منتخب شما، می‌تواند از آن‌ها برگرفته‌شده باشد که حتماً و قطعاً باید قرآن و حديث از بین این سه بخش، بيشترين حجم در هر درس را به خود اختصاص دهد.
- در بخش اول لازم است با مباحثی چون برخی مطالب علوم قرآنی نظیر تفسیر، ترجمه و منابع قرآنی شامل: لغت، معجم‌ها، تفسیرهای ترتیبی و ... آشنا بود. البته آشنایی با برخی منابع نرم‌افزاری قرآنی و نیز راهکارهای تولید مطالب از قرآن، صرفاً به‌عنوان سرعت‌گیری از بایسته‌ها در این موضوع است که لازم است مربيان عزيز براي مطالعه این مباحث به كتب مربوطه مراجعه كنند.
- در بخش دوم که به حدیث اختصاص دارد شامل دو فصل است:
- فصل اول، برخی اصطلاحات حدیثی و
- فصل دوم، شامل اهم و مشهورترین منابع روایی مناسب تهیه درس ویژه کودکان و نوجوانان، اعم از منابع متقدم و معاصر.
در این فصل باید با مراجعه به دانشنامه‌ها و نظایر آن، برخی شرح‌های دعاها، زیارت‌ها، احادیث و پاره‌ای از منابع گردآوری‌شده حدیثی قابل‌توجه، نظیر داستان‌ها که به کار تهیه درس می‌آیند، توجه شود.
در بخش سوم لزوم مراجعه به منابع تاریخی، بعضی مجلات علمی ، تخصصی و ...، سایت‌ها، نرم‌افزارهای تبلیغی، برخی شخصیت‌هایی که مطالعه شخصیت و آثارشان و یا ... که نه‌تنها اندیشه‌ساز است بلکه محتوای درس ویژه کودکان و نوجوانان را نیز غنا می‌بخشد، البته به‌روز بودن را هم برای درس شما به ارمغان می‌آورد. آشنایی با تاريخ اسلام شامل: تاريخ صدر اسلام، تاريخ شيعه، تاريخ مذاهب اسلامي، تاريخ خلفا و حکومت‌های اسلامي و...، تاريخ انبيا و اقوام گذشته، تاریخ نهضت و انقلاب اسلامی ایران، تاريخ غرب، تاريخ كشورها و... است.
در این بخش به تعبیر دیگر مربی آن نیست که فقط به جمع‌آوری مطالب روی آورد بلکه می‌بایست از خود نیز تولید فکر و مطلب داشته باشد تا محکم و مستدل، در رویارویی با افکار مختلف پاسخگو باشد. از همه مهم‌تر باید بامطالعه در مورد شخصیت، آثار و بیانات بزرگان به‌ویژه حضرت امام (ره) و مقام معظّم رهبری (مدّ ظلّه العالی) و ...، به بصیرتی دینی و شناختی عمیق از اسلام رسید که در ارائه هر درس، برای هر مربّی کودکان و نوجوانان بسیار ضروری است.
در پایان، خاطرنشان می‌شود که استفاده از منابع معتبر و اصیل در سه بخش فوق قرآن، حديث، تاریخ و ... به‌خصوص منابع مناسب در مستندات حديثی و تاریخی در ارائه هر درس، برای مربی علی‌الخصوص در وضعیت حاضر، می‌تواند به درس شما غنای علمی ببخشد. درعین‌حال به نظر می‌رسد شاید بعضی از مربیان، فرصت و یا حوصله لازم برای بررسی چندین کتاب به‌ویژه در هر بخش را نداشته باشند؛ به همین خاطر در برخی قسمت‌ها، مراجعه به یک یا چند کتابی که مناسب‌ترین اثر برای تهیه درس ویژه کودکان و نوجوانان است، از توجه به آن‌ها غفلت نشود.
ویژگی‌های محتوایی و ... برای تهیه درس مطلوب ویژه کودکان و نوجوانان
هدف از طرّاحی آموزشی (Lesson plan) در تهیه درسی مطلوب ویژه کودکان و نوجوانان، فراهم کردن امکانات یادگیری است؛ زیرا انتخاب فعالیت‌های یادگیری مؤثر و مناسب، عامل مهمی در فرآیند طرّاحی یک درس محسوب می‌شود. قبل از شروع تدریس، مربی باید همه‌چیز را پیش‌بینی و آماده کند و برنامه‌ی خود را بنویسد؛ اما با توجه به این‌که فرآیند تدریس، هیچ‌گاه نمی‌تواند کامل باشد، برنامه‌های طرّاحی‌شده باید انعطاف‌پذیر، مرتب و به‌روز گردد. یک برنامه آموزشی خوب باید به نحوی نوشته شود که دستیابی به قابلیت و صلاحیت موردنظر را تضمین کند.
در فرآیند طرّاحی می‌توان از الگوهای مختلف استفاده کرد و آن‌ها را موردتوجه قرارداد. این مراحل عبارت‌اند از: راه‌های غنا بخشي به محتواي هر درس جهت تدریس: تدريس از فعالیت‌های یک مربي است كه به‌آسانی می‌توان آن را در قالب يك مجموعه به تصوير كشيد و زیرمجموعه‌های ریزودرشت آن را شناسايي كرد. مربیان تعلیم و تربیت سال‌هاست در انجام اين مهم اهتمام ورزيده، اجزاي مختلف كوچك و خرد نظام تدريس يا مهارت‌هاي تدريس را شناسايي كرده و آن‌ها را مهارت خوانده‌اند. براي هريك از مهارت‌ها تعريفي خاص داده‌اند و مختصات و ویژگی‌هاي آن‌ها را برشمرده‌اند. مهارت‌هاي تدريس را می‌توان از طريق تمرين و ممارست به مرحله‌ی ورزيدگي و گاه فوق ورزيدگي رساند. مربیان نيز، بنا به استعدادها و توانمندی‌های فردي خويش، در پاره‌ای از مهارت‌هاي حرفه‌ای خود به ورزیدگی‌های بارز و آشكار و قابل قبولي می‌رسند. به‌طوری‌که با برجسته كردن آن‌ها ساير مهارت‌هاي کوچک‌تر را کم‌رنگ جلوه دهند يا آن‌ها را به‌طور ضمني به اجرا گذارد.
- کوتاهی جملات
- ارائه جمع‌بندی در پایان درس
- رعایت اصل تنوّع در ارائه مطالب
- نوآوری و غیرمنتظره گویی در مطالب
- تکرار مطالب لفظی و مفهومی، در صورت لزوم
- دسته‌بندی و نظم منطقی مطالب و پرهیز از پراکنده‌گویی
- استفاده از مهارت‌های مختلف: شعر، داستان، حکایت و ...
- به‌کارگیری استدلال مناسب بافهم مخاطب «کودکان و نوجوانان»
- کشف رابطه‌های نو، نکته‌پردازی و ارائه زاویه دید جدید در ارائه درس
- استفاده از موادی نظیر حکایت، تمثیل، مثال و نمونه برای عینی کردن مفاهیم
- وحدت در موضوع (مگر در موارد ضروری) و نیز انسجام در مباحث (عدم پراکنده‌گویی)
- پاسخ مناسب و کافی به سؤالات و شبهات مطرح در ذهن مخاطب از طريق مسئله يابي دقيق
- رعایت اصل تناسب محتوی بافهم کودکان و نوجوانان با شرایط و تناسب اجزاء درونی کلام باهم
- صحت گفتار (آیات، روایات، اشعار، ضرب‌المثل‌ها، اسامی، اصطلاحات، ...کلمات و جملات عادی)
- مستند بودن مطالب به کتب و اشخاص معتبر و ابراز در استناد گویی و استفاده مناسب از محتوا منابع
- استفاده از ادبیات مناسب و زیبا (کلمات، ترکیبات، تشبیهات و نیز استفاده از جملات، ترکیبات، کلمات موزون و... .)[1]
آنچه گفته شد، فهرستی مختصر از مطالب موردنیاز بود اما لازم به ذکر است که همه مطالب برای تهیه درس مطلوب ویژه کودکان و نوجوانان در یک سطح از جهت نیاز مخاطب نیستند؛ لذا ازاین‌رو مقدار زمان پرداختن به هر یک از موارد فوق با دیگری متفاوت است، برخی مانند قرآن، حدیث، تاریخ و ... در صدر نیازهای یک درس است که لازم است بيشترين حجم در هر درس را به خود اختصاص دهد. البته از عوامل تأثیرگذار در نیاز، نوع گرایش موضوع هر درس در محتوای درس است؛ به همین خاطر اگر مربی درسی را مثلاً با گرایش اعتقادی برای درس خویش برگزید، بدیهی است حجم مطالعه او در این مورد با سایرین موضوع‌ها متفاوت است. همچنین برخی از موضوع‌ها جنبه مقدماتی دارند. آن دسته از موضوع‌هایی که جنبه مقدماتی دارند در برهه‌ای از زمان موردتوجه‌اند و بعدازآن، هرازگاهی و به هنگام نیاز، مورد مراجعه قرار می‌گیرند، مانند ادبیات و ... اما آن دسته که اصالتاً موردتوجه‌اند و غیر مقدماتی‌اند، نیاز به آنان دائمی و پیوسته است.
آیا برای «تدریس» آماده اید؟
برای آشنایی با سایر مهارت‌های موردنیازتان در تدریس می‌توانید با کلیک روی هرکدام از موارد زیر، به آن‌ها دسترسی داشته باشید:
- مسابقه
- گِل‌بازی
- کلاسداری
- اسباب‌بازی
- نقد داستان
- تربيت برتر
- جدول قرآنی
- پوشش مربّی
- قصه‌های قرآن
- قصه حیوانات
- اشعار کودکانه
- پرسش و پاسخ
- مهارت «پایان»
- مهارت «بازی»
- مهارت «شروع»
- مخاطب شناسی
- پرسش استاندارد
- اطلاعاتی از قرآن
- مهارت «تدریس»
- مهارت «نویسندگی»
- مهارت «قصّه‌گویی»
- مهارت «شعرخوانی»
- شیوه «تنظیم محتوا»
- مهارت «تابلونویسی»
- مهارت «رنگ آمیزی»
- مهارت «فرزندپروری»
- مهارت آموزش «مفاهیم قرآنی»
نگارنده: محمدرضا عابدی
موفّق باشید
منابع مورداستفاده:
- مهجور. راهبردهای تدریس
- مهرمحمدی. مهارت‌های یادگیری
- بهرنگی. ترجمة الگوهای نوین تدریس
- پاک. درآمدی بر روش‌ها و فنون تدریس
- یغما. عادل، طراحی آموزشی، انتشارات مدرسه
- صفوی. امان اله، کلیات روش‌ها و فنون تدریس
- سیف. علی‌اکبر، روانشناسی پرورشی، انتشارات آگاه
- شعبانی. حسن، روش‌ها و فنون تدریس، انتشارات سمت
- شعبانی. حسن، مهارت‌های آموزشی و پرورشی، تهران، سمت
- بیلر. رابرت، کاربد روان شناسی در آموزش، پروین کدیور، نشر دانشگاهی
- گروئلند. نرمان ای، هدف‌های رفتاری برای تدریس و ارزشیابی، امان اله صفوی، تهران انتشارات کاوش
پی نوشت:
[1]. نمونه: بسيج شجره طيبه و درخت تناور و پرثمری است كه شكوفه هاى آن بوى بهار وصل و طراوت يقين و حديث عشق مى دهد. بسيج مدرس ه عشق و مكتب شاهدان و شهيدان گمنامى است كه پيروانش بر گل دسته هاى رفيع آن، اذان شهادت و رشادت سر داده‌اند. بسيج ميقات پابرهنگان و معراج انديشه پاك اسلامى است كه تربيت يافتگان آن، نام و نشان در گم نامى و بىنشانى گرفته اند. بسيج لشكر مخلص خداست كه دفتر تشكّل آن را همه مجاهدان از اولين تا آخرين امضا نموده اند.
من همواره به خلوص و صفاى بسيجيان غبطه مى خورم و از خدا مى خواهم تا با بسيجيانم محشور گرداند، چراکه در اين دنيا افتخارم اين است كه خود بسيجى ام. اگر بر كشورى نواى دل‌نشین تفكر بسيجى طنين انداز شد، چشم طمع دشمنان و جهان خواران از آن دور خواهد گرديد و الّا هرلحظه بايد منتظر حادثه ماند... صحيفه امام/ج21/ص194 پيام به ملت ايران و بسيجيان سلحشور در هفته بسيج
