سجاد

مشخصات برنامه درسی سجاد

نام درس: دعا

موضوع: اخلاق

هدف کلی: دانش آموزان در این درس با نام دو کتاب و چند نمونه از اخلاق امام سجاد (ع) آشنا می شوند

اهداف جزیی: دانش آموزان در این درس با موارد زیر آشنا می شوند:

1. اطلاعات شناسنامه
2. حق نماز ار رِسالَةُ الحُقوق
3. کتاب های: رِسالَةُ الحُقوق و صحیفه سجادیه
4. دعای امام سجاد (ع) درباره پدر و مادر خود (ع) در صحیفه سجادیه، دعای بیست و چهارم

هدف رفتاری: از دانش آموزان انتظار می رود در پایان درس به نماز اهمیت داده و در حق پدر و مادر خود دعا نمایند

روش های مناسب تدریس:  توضیحی، فعال (شعر، مسابقه، جدول، سوال و جواب)

رسانه های آموزشی: تخته، کارت و ...

آشنایی با اخلاق و سیره امام سجاد (ع)

• به نام خالق گل
  خدای ماه و خورشید
  اون کسی که تو دنیا
  نور و قشنگی پاشید

به نام خداوند بخشنده مهربان

• نورچراغ راه ما الله است
• آغاز سخن همیشه بسم الله است
• سلام به روی ماهتون
• به چشمای سیاهتون 

برنامه را شروع می کنیم با نام خدا، خدا خدای مهربان، خدای خوب و آشنا و سلام بر شما. بعد از یاد خدا و سلام بریم سراغ چند سوال:

1. نام چند امام علی است؟[1] بله! چهار امام (ع)
2. از میان این امامان  کدام امام پدرش، عمویش، پدر بزرگش امام است؟ علی بن الحسین، امام سجاد (ع)
3. کدام امام، از میان این امامان بزرگوار (ع)، معصوم ششم (ع) است؟ بله! امام علی بن الحسین، امام سجاد (ع)

شعر ماه میلاد برای امم سجاد (ع)

ماه ماه میلاد سه گل
ماه ماه میلاد سه نور
ماه ماه میلاد بهار
ماه ماه شادی ماه شور
روی لبش ذکر و دعا
مردی همیشه مهربون
بهار شکفته تو صداش
به آسمون میره دعاش
ستاره ی چهارم دین، سجاده
امام زین العابدین، سجاده
عابد ترین مؤمنین، سجاده

از میان کسانی که جواب سوال ها را درست دادند دو نفر را برای مسابقه انتخاب می نمایم. 

مسابقه سجاد

شرکت کنندگان ... دقیقه فرصت دارند این مطالب را که به آنان دادم، خواندند به ذهن بسپارند.[2] سپس جواب ها را ظرف سی ثانیه روی تابلو در جایگاه خود بنویسند. هر شرکت کننده که سریع و کامل ترجواب ها را بنویسد برنده خواهد بود وجایزه در یافت می نماید. شما حاضرین می توانید با این شعار شرکت کنندگان را تشویق کنید.[3]

1. نام پدر و مادر امام سجاد (ع) چیست؟
2. امام سجاد (ع) بعد از انجام هر کارخوبی که می کردند، چه می گفتند؟
3. هرگاه باعث دوستی بین دونفر می شدند برای شکرگزاری چه می کردند و چه می گفتند؟
4. به امام سجاد (ع) که بسیار دعا می خواندند، چه می گفتند؟ آیا می دانید این لقب معروف امام (ع) زین العابدین است.[4]

 احسنت! به خاطر چی به این لقب معروف شد؟ بله! چون بسیار عبادت و دعا می نمود و به خاطر همین به زینت عبادت کنندگان معروف شد. خوب مسابقه ما تمام شد و مقداری با امام سجاد (ع) آشنا شدیم.[5] بریم سراغ چند بیت شعر تا بعد آن، بیشتر با این امام عزیز آشنا شویم. توجه داشته باشید دو سوال هم از شعر می پرسم.

• کار تو مدام ربنّا بود و نماز
• در هر نفست عطر دعا بود و نماز
• در آینۀ چشم توای روح دعا
• تصویر پر از نور خدا بود و نماز

اما دو سوال:

1. به درخواست از خدا بعد هر نماز که در شعر آمده است، چه می گویند؟ بله! دعا
2. نام کدام عبادت در شعر آمده که انجام آن در اول وقت، نشانه وقت شناسی است؟ نماز

اول بریم سراغ نماز، نمازی که، یاد پروردگار جهانیان است. جان آدمی را آرامش می بخشد. قدردانی انسان را به آفریدگار خود، نشان می دهد وبه انسان یاد آوری می کند که در برابر نعمت های او باید قدردان بود. در این قسمت از برنامه باز یک مسابقه جمله نویسی داریم. شما و شما تشریف بیاورید.خودتان را معرفی نمایید. ممنون اول روش مسابقه را توضیح بدهم. من دو کارت دارم که در آن ها جمله ای نوشته شده است.[6] به هر شرکت کننده یک کارت می دهم که ... ثانیه[7] فرصت دارند جمله روی کارت را به ذهن بسپارند و بعد از آن ظرف ...ثانیه جمله را روی تابلو بنویسند. 

شخصی در این مسابقه برنده است که در ... ثانیه جمله را کامل بدون کم یا زیاد شدن کلمات آن را روی تابلو بنویسد. بعد از این توضیحات کارت هر شرکت کننده را می دهم تا با سه شماره مسابقه را شروع نمایند یک دو سه ... ثانیه تمام شد. زود روی تابلو جمله را بنویسید. ... ثانیه تمام شد. خوب ببینیم چه کسی برنده شد. بله! این شرکت کننده با ... امتیاز[8]  زودتر و کامل جمله را نوشت و برنده شد . 

یک جایزه تقدیم ایشان می گردد.[9] این جمله از سخنان امام سجاد (ع) است. چون وقتی حضرت (ع) وضو می گرفت، شکل چهره اش به طرز عجیبی متفاوت می شد، چون از علت آن پرسیدند، فرمود: «آیا می دانید ... ؟»[10] حالا در ادامه با یک  سوال برنامه را دنبال می کنیم. جمع حق چه می شود؟ حقوق این کلمه را احسنت روی تابلو می نویسم. با این کلمه نام تنها کتاب امام سجاد (ع) را بگویید که مانند صحیفه سجادیه، شکل دعا ندارد.[11]

 آفرین. می شود رساله حقوق. نام کتاب رساله حقوق است. امام سجاد (ع) در رساله حقوق در مورد 51 حق[12] توضیح داده است، مانند: حق خدا، نماز، روزه، چشم، گوش، زبان، دست و پا، پدر و مادر، و..... یکی از چیز های که حضرت (ع) از حق آن صحبت می نماید نماز است. برای اینکه بدانیم حق نماز چیست به حروف های که روی تابلو می نویسم توجه کنید.[13] 

معمای حق نماز درباره امام سجاد (ع)

به نظر شما  این حرف ها در باره حق نماز چه می خواهند بگویند؟ توجه کنید من یک متنی را روی تابلو می نویسم که شش کلمه آن ناقص است شما باید به کمک این حروف آن کلمات را کامل کنید هر کسی که بتوان زود شش کلمه را کامل نماید جایزه دریافت می کند.[14] توجه داشته باشید هر دو حرف مال یک کلمه است. 

خوب من متن را روی تابلو می نویسم: حق نماز این است که بدانی نماز عامل ورود به درگاه خداوند است و تو در نماز در مقابل خدا می ایستی. چون این را به خوبی دانستی، چنان بایست که شخصی  ک   ک،  آر    مند،  خ   حال،  ام   وار،  ت    ان،  ب    اره و زار در پیش بزرگواری می ایستد.[15] خوب بعد نوشتن متن منتظر جواب شما هستم. آفرین به این دوست شما که شش کلمه را کامل گفت: کوچک، آرزومند، خوشحال، امیدوار، ترسان، بیچاره ان شاء الله خداوند به همه ما کمک کند تا حق نماز را به جا آوریم یک صلوات بلند بفرستید.بعد یک صلوات با یک شعر بریم سراغ ادامه برنامه

• پنجم ماه شعبان شور وشعف به پا شد
• سجاد (ع) اومد به دنیا جهان پر از صفا شد
•  
• باباش امام حسین (ع) بود یک پدر گرامی
• شهربانو مادرش بود شاهزاده ای ایرانی
•  
• جد بزرگ او بود پیامبر آخری
• پدر بزرگ پاکش امام اول علی
•  
• اما بگم از عموش الگوی صبر وراستی
• امام حسن (ع) که میداد درس خدا پرستی
•  
• سجاد (ع) بزرگ می شد با یاد خدای رحمان
• شجاع بود با ایمان مثل پدر قهرمان

خوب یعد از شنیده شعر به من بگویید کدام کتاب به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد معروف است؟ صحیفه کامله سجادیه ما اینجا سه کلمه داریم

1. صحیفه: کسی می داند به چه معناست؟ احسنت در کتاب های لغت به معنای کتاب، رساله، نامه، ورق، و روزنامه آمده است.
2. کامله: چرا کامله گفته شده است؟ چون در این کتاب در ضمن دعا از موضوعات مختلفی صحبت شده است مانند مسائل سیاسی،اعتقادی،اجتماعی، اخلاقی، و تربیتی
3. سجادیه: چرا سجادیه گفته شد؟ احسنت چون این کتاب مال امام سجاد (ع)است ویکی از صفات ایشان سجاد بود می دانید سجاد به چه معناست؟ احسنت به شما چون زیاد سجده می نمود و خدا را عبادت می کرد.

دعای امام سجاد (ع) در مناجات با خدا

خوب حالا بریم به سراغ یکی از دعا های امام  سجاد (ع) که در مناجات به درگاه خدای متعال می فرمود: ... . برای رسیدن به سخن امام (ع)  باید جدول حل کنیم. من روی تابلو تصویر جدول را نقاشی می نمایم. اکنون با چند سوال، جواب ها را طبق شماره در جدول قرار می دهیم:

1. کدام یک از فروعات دین به معنای یک پنجم می باشد؟ خمس 4- 11 و 2   
2. نام سوره ای در قرآن که به معنای دود می باشد چیست؟ دخان 3 - 6 - 9 و10
3. کدام یک از فصل ها ی سال را اگربر عکس کنیم در عربی به معنای دست می شود؟ دی 5 و 12
4. چه کلمه ای به معنای پیوند دادن دو یا چند چیز به یکدیگر و ضد فراق می باشد؟ وصل 8 - 1 و7

مانطور که می بینید این جدول استثنایی کامل شد چرا استثنایی چون حرف  اول از خانه شماره 1 جدول را انتخاب کنید  آن را نوشته و بعد چهار خانه بشمارید حرف بعدی را بنویسید وباز چهار شماره و حرف بعدی -  در شمارش های  بعدی  هم حرف اول شمرده نمی شود - توجه داشته باشید بایدچهار  کلمه سه حرفی از این جدول به دست آورید هر فردی که بتواند زود چهار  کلمه را به دست آورد جایزه دریافت می نماید. همان طور که دوستتان موفق شد کلمات: صدا، سخن، دلم، خوی، به دست می آید به رسم سپاسگزاری جایزه ای به ایشان تقدیم می گردد. 

این چهار کلمه به دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه ارتباط دارد امام سجاد (ع) در مناجات به درگاه خدای متعال می فرماید: من متن دعا را روی تابلو می نویسم: بار خدایا .......یم را در برابر ایشان آهسته و .......م را خوشایند و.......م را نرم فرما و.......را برآن ها مهربان کن.حالا در جای خالی اول از آن چهار کلمه کدام کلمه را بنویسم؟ احسنت صدا. در جاخالی دوم چه کلمه ای؟ خیلی خوب سخن در جا خالی سوم؟ بله! خوی در جا خالی آخر؟ دلم. خوب به نظر شما این دعای امام سجاد (ع) در باره چه کسانی است؟ خیلی خوب گفتید: پدر و مادر. حالا بریم سراغ یک شعر زیبا به مناسبت تولد این امام بزرگوار و ثواب آن را هدیه کنیم به تمام پدر و مادر های خوب و مهربان

شعر برای امام سجاد (ع)

• از قدوم گل زهرا شد
  چراغان همه دنیا
  در مدینه بهر سجاد
  جشن شادی گشته بر پا
   
• شد مدینه وادی طور
  پرشده از شادی و شور
  گل بریزید گل بپاشید
  آمده نور علی نور
   
• یا علی بن الحسین (ع)
  شهربانو بوسه می زد
  بر رخ زیبای فرزند
  امشب از شوق نقش بسته
   
• بر لبانش گل لبخند
  امشب از ره مه رسیده
  نور حق از ره رسیده
  شهربانو شاد شاد است
   
• پور ثارالله رسیده
  یا علی بن الحسین (ع)
  شكر الله حق نهاده مهر او اندر سرشتم
  شهر زیبای پیمبر شد بقیع او بهشتم
   
• گل یاس بی قرینه
  مهر تو دارم به سینه
  در شب میلادت ای گل
  دعوتم كن به مدینه
   
• یا علی بن الحسین (ع)
  ای گل باغ ولایت
  دست خالیم به سویت
  كن دعایم تا بگیرم
   
• گل زهرا عطر و بویت
  از همه عالم گسستم
  سرراه تو نشستم
  بس كریم و مهربانی
   
• شكر حق دل بر تو بستم
  یا علی بن الحسین (ع)
  مهر تو در سینه دارم
  تا صف حشر و قیامت
   
• كن نظر ای گل زهرا
  بر من ای روح كرامت
  روح تقوا جان ایمان
  گشته ام من بر تو مهمان
   
• از كرم بنشسته ام من
  در كنار خوان احسان
  یا علی بن الحسین (ع)
  تو سفیر كربلایی
   
• روح صبر و استقامت
  تا صف محشر علی جان
  می رسد بر جان پیامت
  ای صبور آل عصمت
   
• نور تو انوار رحمت
  تو نشان دادی در عالم
  شیعه دارد جاه و عزّت
  یا علی بن الحسین (ع)[16]

دعای امام سجاد (ع) برای پدر و مادر

خوب در آخر با چند دعای امام سجاد (ع) در باره پدر ومادر برنامه را پایان می دهیم. شما با صدای بلند بگویید. این دعا از دعاهای امام سجاد (ع) درباره پدر و مادر خودشان (ع) در صحیفه سجادیه، دعای بیست و چهارم است: بار خدايا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و برترين رحمت و بركات و سلام خود را خاص آنان گردان. پدر و مادر مرا به كرامت و رحمت خود مخصوص گردان، اى مهربان‏ترين مهربانان. 

بار خدايا، وظيفه‏ ام را نسبت به پدر و مادرم به من الهام كن و همه دانش خدمتگزارى به آن دو را به من بياموز و مرا به گزاردن آنچه به من الهام كرده ‏اى برگمار. توفيق ده تا آنچه را كه از علم به من ارزانى داشته‏ اى به كار بندم، تا چيزى از آنچه مرا آموخته ‏اى فرونگذارم و پيكرم از آنجا آنچه مرا الهام كرده‏ اى، مانده نگردد.الهی آمین. خدایا آنان را برای پرورش من پاداش اعطا بفرما، الهی آمین  خدایا کاری نما که با پدر ومادرم خوش رفتار باشم، الهی آمین خدایا پاداش رنج هایی که در کودکی برایم کشیدن به آن ها اعطا فرما، الهی آمین خدایا یاد ایشان را در پی نمازها و در اوقات شب و در هر ساعتی از ساعات روزم از یاد من مبر الهی آمین    

برای آشنایی با مهارت‌های موردنیازتان در تدریس می‌توانید با کلیک روی هرکدام از موارد زیر، به آن‌ها دسترسی داشته باشید:

1. شعر
2. اردو
3. مثل‌ها
4. مسابقه
5. گِل‌بازی
6. کلاسداری
7. اسباب‌بازی
8. نقد داستان
9. تربيت برتر
10. جدول قرآنی
11. پوشش مربّی
12. قصه‌های قرآن
13. قصه حیوانات
14. اشعار کودکانه
15. پرسش و پاسخ
16. مهارت «پایان»
17. مهارت «بازی»
18. مهارت «شروع»
19. مخاطب شناسی
20. پرسش استاندارد
21. اطلاعاتی از قرآن
22. مهارت «تدریس»
23. بیست اصل تربیتی
24. مهارت «نویسندگی»
25. مهارت‌ «قصّه‌گویی»
26. مهارت «شعرخوانی»
27. شیوه «تنظیم محتوا»
28. مهارت «تابلونویسی»
29. مهارت «رنگ آمیزی»
30. مهارت «فرزندپروری»
31. مهارت آموزش «مفاهیم قرآنی»

پانویس:

[1] زیر بسم الله الرحمن الرحیم در تابلو، اعداد: 1 – 4 – 8 – 10 را همراه نام امام ها: امام اول علی (ع)، امام دوم علی بن الحسین، امام هشتم علی بن موسی، امام دهم علی بن محمد بنویسید. چهار امام، امام علی (ع)، امام سجاد (ع)، امام رضا (ع) و امام هادی (ع).

[2] امام سجاد (ع) فرزند امام حسین(ع) بودند. نام مادرشان شهربانو بود. امام سجاد (ع) بسیار نماز و دعا می خواندند که به ایشان زین العابدین می گویند. بسیار مهربان بودند. کارهای مربوط به خودشان را، خود انجام می دادند. هر کارخوبی که می کردند، خدا را شکرگذار بوددند و می گفتند:باید شکرگذار خدا بود. هرگاه باعث دوستی بین دونفر می شدند برای شکرگزاری سجده می کردند و می گفتند: خدا نیکوکاران را دوست دارد.

[3] بنویس بنویس زودتر    هر چه سریع تر بهتر.

[4] امام باقر(ع) در مورد علت ملقّب شدن پدر بزرگوارش به لقب (سجاد) مى فرماید: او را سـجـّاد نـامیدند، چون: هیچگاه نعمتى را به یاد نمى آورد مگر آن که سجده مى کرد؛ هیچ وقت آیـه اى از قـرآن را کـه سجده (واجب یا مستحب ) داشت نمى خواند مگر آن که سجده مى کرد؛ خداوند هـیـچـگـاه بـدى و ناگوارى را از او دفع نکرد مگر آن که سجده کرد، هیچ زمان از نماز واجب فارغ نـشـد مـگـر آنـ کـه سـجده کرد، هیچگاه بین دو نفر را اصلاح نکرد مگر آن که سجده کرد، (بر اثر فـزونـى ایـن سـجـده هـا) آثـار سـجـده در تـمـامـى مـواضـع سـجـود آن حـضـرت نـمـایـان بود. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج 1، ص 233. 

نرم افزار جامع الاحادیث. امام سجاد (ع) ملقّب و مشهور به سَجّاد زِیْنُ الْعابِدین و کُنیهٔ وی سجاد، ابوعبدالله، ابوالْحسین، ابوالْحسن، ابومحمّد و ابوبکر است. (میرزاپور، «امامت امام زین‌العابدین»، دانشنامهٔ کلام اسلامی، ۱: ۴۴۷) القاب دیگرش، زَکیّ (پاک)، ذُوالثَّفِنات (اشاره به پینه‌هایی که روی پوستش در اعضای سجده، بسته شده بود)، اِمامُ الْمُؤْمِنین، اَلْأمین، سَیِّدُ الْعابِدین، قُدوَةُ الزّاهِدین، زَیْنُ الصّالِحین، مَنارُ الْقانِتین و سَیِّدُ الْمُتَّقین است.

 به‌نوشتهٔ سید جعفر شهیدی این‌ها لقب‌هایی نیست که به‌هنگام تولد به او داده باشند. همچنین لقب‌هایی نیست که از قرنِ سومِ هجری در قلمرو اسلامی یا در قرون سیزدهم و چهاردهم هجری در ایران رواج یافت؛ بلکه این لقب‌ها را مردم، — «مردم نه به‌معنای لُغَویِ کلمه، بلکه به‌معنای اصطلاحی آن، یعنی صرّافانِ گوهرشناس و عارفان انسان‌جو» — به زین‌العابدین داده بودند. به‌گفتهٔ شهیدی بیشترِ این مردم شیعه نبودند و او را منصوب از طرف خدا نمی‌دانستند، با این وجود نمی‌توانستند آنچه در او می‌بینند را نادیده بگیرند. شهیدی، جعفر (۱۳۷۴). زندگانی علی بن الحسین (ع). تهران: نشر فرهنگ اسلامی، ص ۸–۹.

[5] مقدار امتیاز برنده اعلام شود.

[6] آیا می دانید در محضر چه کسی می خواهم بایستم؟

[7] مقدارزمان بستگی به توانایی فرد منتخب دارد.

[8] مقدارامتیاز بستگی به تعیین و اعلام قبلی برای فرد برنده دارد.

[9] جایزه مناسب تهیه شود.

[10] این جمله: «آیا می دانید در محضر چه کسی می خواهم بایستم؟» با مهارت کلمات پراکنده در تابلو نوشته شود.  شیخ عباس قمی، منتهی الامال، مطبوعات حسینی، چ3، ص 585

[11] کتابی که در آن مرجع تقلید، احکام مذهبی را توضیح می‌دهد، رساله است. رِسالَةُ الحُقوق حدیثی از امام سجاد(ع) درباره پنجاه حق که بر عهده انسان است؛ همچون حق خدا، پیشوایان، اعضای بدن، خویشاندان و اعمالی مانند نماز، روزه، حج، قربانی و صدقه. قدیمی‌ترین منابع این حدیث، تُحَف‌ُ العقول، تألیف ابن‌شُعبه حَرّانی (درگذشت ۳۸۱ق) و سه کتاب شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۲ق)، خصال، مَن لا یَحضُرُهُ الفَقیه (از کتب اربعه امامیه) و اَلاَمالی است. رساله حقوق عنوان حدیثی طولانی از علی بن حسین است که از سوی ابوحمزه ثمالی نقل شده‌است. رساله حقوق تنها کتاب آن امام است که شکل دعا و حدیث ندارد. در این کتاب به موضوعاتی مشابه صحیفه سجادیه پرداخته شده، اما با سبک و زبانی متفاوت از صحیفه نگاشته شده‌است. 

در این کتاب علی بن الحسین (ع) تصریح می‌کند که سلسله مراتب اولویت‌ها همیشه باید رعایت شود. فرد قبل از اجتماع می‌آید. معنا قبل از عمل می‌آید و دانش قبل از حرکت. هر فرد وظایف اجتماعی فراوانی دارد اما وابسته به وظایف ضروری تر است: ایمان به خدا و ارتباط مناسب با حقیقت ماورایی. به دلیل جایگاه خاص و محتوای جامع این رساله، ترجمه‌ها و شرح‌های متعددی بر این رساله نوشته و منتشر شده‌است. این رساله تاکنون به زبان‌های انگلیسی، ارمنی، هندی و اردو منتشر شده‌است. 

مطابق آنچه که در الخصال شیخ صدوق آمده است، عناوین رساله الحقوق عبارت از 51 حق است. این رساله در عصری نگاشته شد که امویان (دوره ایی که پراختناق ترین دوره هاى پس از درگذشت پیامبر(ص) بود.) به دنبال منزوی کردن امامان (ع) بودند. نگاه کنید به ابن‌شعبه حرانی، تحف‌العقول، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق، ص۵۵تا۲۷۲؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۶۴تا۵۷۰؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۱۸تا۶۲۵؛ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۶۸تا۳۷۵. ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف‌العقول عن آل‌الرسول، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش/۱۴۰۴ق. رساله الحقوق عن الامام السجاد (ع)، الحسینی الجلالی، السید محمدرضا، دار زین العابدین لاحیاء تراث المعصومین، ۱۴۳۱ ه. ترجمه رساله الحقوق امام سجاد (ع)، مترجم: علی شیروانی، دارالفکر، چاپ سوم، ۱۳۸۶.

[12] فهرست این حقوق طبق نقل ابن شعبه حرّانى: حق خدا، ۲. حق نفس انسان(حق خویشتن)، ۳. حق زبان، ۴. حق گوش، ۵. حق چشم، ۶.حق پا، ۷. حق دست، ۸. حق شکم، ۹. حق دامن، ۱۰. حق نماز، ۱۱. حق روزه، ۱۲. حق صـدقـه، ۱۳. حق حج، ۱۴. حق قربانى، ۱۵. حق فرمانروا، ۱۶. حق معلم، ۱۷. حق مالک برده، ۱۸. حق رعیـت، ۱۹. حق شاگردان، ۲۰. حـق زن(همسر)، ۲۱. حـق برده، ۲۲. حق مادر، ۲۳. حق پدر، ۲۴. حـق فـرزنـد، ۲۵. حــق بـرادر، ۲۶. حــق آزاد کننده برده، ۲۷. حـق بنـده آزاد شده، ۲۸. حق نیکوکار، ۲۹. حـق مؤذن، ۳۰.حق امام جماعت، ۳۱. حق همنشین، ۳۲. حـق همسـایه، ۳۳. حـق رفیـق، ۳۴. حـق شـریـک، ۳۵. حـق مـال، ۳۶. حق طلبکار، ۳۷. حق معاشر، ۳۸. حق خصم(طرف دعوا) بر انسان ۳۹. حق انسان بر طرف دعوا، ۴۰. حق مشورت خواهنده، ۴۱. حق مشورت دهنده ۴۲. حق نصیحت خــواهنده، ۴۳. حق نصیحت کننده، ۴۴. حق بزرگ سال، ۴۵. حق خردسال، ۴۶. حق درخواست کننده، ۴۷. حق کسى که از او درخواست شده، ۴۸. حق شاد کننده انسان، ۴۹. حق آزار دهنده انسان، ۵۰. حق عموم هم کیشان، ۵۱. حق اهل ذمّه. اگر شماره حقوق از پنجاه تجاوز کرد در حالى که در آخر رساله، خود حضرت آن را پنجاه حق شمرده است، به خاطر این است که حق حج، و حق قربانى دو حق جداگانه شمرده شده است. اگر این دو حق یک حق شمرده شود، شماره حقوق از پنجاه تجاوز نمى کند. توضیح بیشتر در حق سیزده و چهاردهم خواهد آمد. در بیان ترتیب حقوق، ترتیب موجود در کتاب «تحف العقول» است.

[13] و چ _ ز و _ و ش _ ی د _ ر س _ ی چ.

[14] مربی مقدار امتیاز و نوع جایزه؛ کتاب رِسالَةُ الحُقوق، صحیفه سجادیه و ...  را تعیین و اعلام نماید. صحیفه سجادیه که نیایش‌های حضرت سجاد (ع) را در بر دارد، شامل 75 دعاست. دعاهای صحیفه که در ظاهر جهت راز و نیاز با خداست، در واقع صحبت های امام با پیروان خود و مبارزات سیاسی آن امام بزرگوار (ع) است. بینش سیاسی امام و موقعیت و شرایطی که امام سجاد (ع) در آن حضور داستند را در نیایش های این کتاب می توان یافت. حقایق و معارف اسلامی، قوانین شرعی و مسائل اجتماعی از دیگر موضوعات صحیفه سجادیه است. الدعاء الرابع و العشرون دعاوه لابویه، دعای امام سجاد علیه السلام برای پدر و مادر از صحیفه سجادیه: بار خدايا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و برترين رحمت و بركات و سلام خود را خاص آنان گردان. 

پدر و مادر مرا به كرامت و رحمت خود مخصوص گردان، اى مهربان‏ترين مهربانان. بار خدايا، وظيفه‏ ام را نسبت به پدر و مادرم به من الهام كن و همه دانش خدمتگزارى به آن دو را به من بياموز و مرا به گزاردن آنچه به من الهام كرده ‏اى برگمار. توفيق ده تا آنچه را كه از علم به من ارزانى داشته‏ اى به كار بندم، تا چيزى از آنچه مرا آموخته ‏اى فرونگذارم و پيكرم از آنجا آنچه مرا الهام كرده‏ اى، مانده نگردد. خداوندا، آن دو را شفيع من گردان اگر پيش از من آمرزيده‏ اى، و مرا شفيع ايشان گردان اگر پيش از ايشان آمرزيده‏ اى، تا من و پدرم و مادرم در سايه لطف و رأفت تو، در سراى كرامت و جايگاه مغفرت و رحمت تو، همنشين هم گرديم، كه تو را بخشايش بزرگ است و نعمت دير ساله. و أنت ارحم الراحمين. إِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ وَ الْمَنِّ الْقَدِيمِ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ‏..

[15] قدرت ا... مشایخی، حقوق از دیدگاه امام سجاد (ع)،انصاریان،قم،چ 1، ص 195.

[16] رضا یعقوبیان