جدول قرآنی روش غیرمستقیم در آموزش
از روش‌های مؤثر و مهمّ در باب آموزش از باب دگرسازی، روش غیرمستقیم است. در این روش آموزشی و تربیتی مربی پیام خویش را نه با صراحت بلکه به‌صورتی آن را به دانش آموزان مورد خطاب خود منتقل می‌کند که آنان، خطاب را متوجه خود احساس می‌کنند و احیاناً از مقاومت در پذیرش آن دست برمی‌دارند.
اهمیت این شیوه در آموزش و تربیت وقتی نمودار می‌شود که به کم اثر بودن روش مستقیم به‌ویژه در جهان امروز و نسبت به نسل کنونی توجه داشته باشیم.
مصادیق روش غیرمستقیم
5 مورد در پیام رسانی به شکل غیرمستقیم در جدول قرآنی
- ابهام: گاهی لازم است مربی برای انتقال پیام، افرادی را که به صفت یا کار زشتی مبتلا هستند و در کلاس او حضور دارند را به‌صورت مبهم ذکر کند و نامی از آنان به میان نیاورد مثل‌اینکه بگوید: برخی از مردم فروتنی ندارند و آنان چه بد مردمی‌اند ... و سپس در آثار تواضع با دانش آموزان سخن بگوید و دارندگان این صفت را تحسین و تمجید کند، مثلاً بگوید: ... بعضی افراد یا گروه‌ها دارای چنین ویژگی هستند و خوشا به حال آنان ... از ویژگی این پیام‌رسانی این است که دانش آموزان دور از تأثیرات و نفوذ شخصیت‌های خاص در قضاوت خود، آزادانه درباره زشتی و یا خوبی یک رفتار خاص به داوری می‌نشیند و نگاه خود را تنها به خود عمل معطوف می‌دارند و نسبت به وجود یا عدم آن در خود، به‌درستی می‌اندیشند.
در سیره پیامبر (ص) آمده است: هرگاه از کسی کاری که در نظر حضرت (ص) خوش‌آیند نبود، می‌دید نمی‌گفت: چرا فلان شخص این کار را کرده است، بلکه می‌فرمود: چه شده است گروه‌هایی از مردم را که این‌گونه عمل می‌کنند و یا این‌چنین می‌گویند. بدین‌صورت حضرت (ص) از آن کار نهی می‌کرد بی‌آنکه نامی از کننده آن عمل به میان آورد. (۱)
- تطبیق: استفاده از داستان به‌منظور ارائه الگو و اسوه یا به‌منظور انتقال پیام اخلاقی تا دانش آموزان وضعیت روحی و اخلاقی خود را با آن مورد معرفی‌شده، تطبیق داده و همسو کنند. در این صورت، کار تطبیق به دانش آموزان واگذار می‌شود و کار مربی صرفاً نشان دادن نمونه مناسب و ابزاری برای انتقال پیام است. مربی از این طریق به دانش آموزان می‌فهماند که اگر دانش آموزان نیز به آنچه در قصه آمده گرفتارند، باید در وضع خودشان تجدیدنظر کنند.
عطف خطاب به مخاطب فرعی: در این روش آموزشی و تربیتی که از صورت‌های رایج خطابی است مربی برای رساندن پیام تربیتی خود به دانش آموزان موردنظر خویش وجهه سخن را متوجه شخص سومی می‌کند و بااینکه در حقیقت مخاطب اصلی دیگران‌اند او را در ظاهر به‌عنوان مخاطب برمی‌گزیند و از این طریق، اصطلاحاً به‌عنوان: «إِيَّاكِ أَعْنِي وَ اِسْمَعِي يَا جَارَةِ» یاد می‌شود. (۲) اين جمله در زبان عربي تقريباً برابر با ضرب‌المثلی فارسي است كه می‌گوید: «در، به تو می‌گویم، ديوار، تو بشنو.» (۳) در این روش پیام‌رسانی به ۲ شکل عملی می‌شود.
الف ـ اشتراک در وضعیت. بدین‌صورت که مربی پیام تربیتی خود را با دانش آموزان هم‌ردیف و ازلحاظ روحی و اخلاقی مشترک می‌داند و با عطف خطاب به دانش آموزان از سوی مربی، در حقیقت خود را هم مخاطب او به‌حساب می‌آورد گرچه به‌ظاهر و از جنبه دستوری روی سخن را متوجه خویش نداند.
ب ـ اولویت. گاهی مربی به خاطر اهمیت یک موضوع و نشان دادن این اهتمام به دانش آموزان موردنظر خود، شخصی را که در نظر آنان دارای منزلت و مقام والایی است، به فرض داشتن فلان صفت زشت، مورد سرزنش خویش قرار می‌دهد تا به دانش آموزان بفهماند که داشتن آن صفت به‌قدری زشت و در نظر او ناپسند است که حتی اگر فرضاً آن شخص بلندمرتبه نیز دارای آن باشد به مجازات او گرفتار خواهد شد، چه رسد به اینکه سایر افراد این‌گونه باشند.
قرآن نیز، گاهی در خطاب‌های خود از این روش سود جسته است، برای نمونه می‌فرماید: به تو و پيامبران پيش از تو وحی‌شده است كه اگر شرك بياوريد اعمالتان ناچيز گردد و خود از زيان‌كنندگان خواهيد بود. (۴) ممکن است این آیه همچنان که برخی مفسران گفته‌اند. (۵) از همین مورد باشد زیرا وقتی خداوند، پیامبر (ص) را برفرض کمترین شرکی این‌چنین وعده زیانکاری و مجازات می‌دهد پس این عاقبت خسارت‌بار برای دیگران به‌طریق‌اولی ثابت است.
- عمل: از مؤثرترین روش‌های غیرمستقیم در این روش آموزشی و تربیتی، عمل است. دعوت عملی به‌سوی خوبی‌ها از دعوت زبانی، بسیار نتیجه‌بخش‌تر است.
امام صادق (ع) فرمودند: به‌وسیله عمل و رفتار پسندیده خود، مردم را دعوت به‌خوبی‌ها کنید و دعوت گر زبانی نباشید. (۶)
البته دعوت عملی دارای ویژگی‌ها و جنبه‌های خاصّی هست. برای مثال، کسی برای درست کردن و اصلاح رفتار دیگری در قبال والدین خود که به آنان ستم می‌کند و حق آنان را محترم نمی‌شمارد، دست پدر یا مادر خود را در نزد او ببوسد و نسبت به آنان اظهار ادب کند. یا برای توجه دادن به‌اشتباه کسی که حق همسر خویش را رعایت نکرده و به او به دیده خدمتکار می‌نگرد، در حضور او به همسر خود احترام کند و در کار خانه به او کمک و مساعدت نماید.
در این موارد و مانند آن، بیان عمل بسیار گویاتر از بیان زبان است و در انتقال پیام، بسیار سریع‌تر و مطمئن‌تر نقش خود را ایفا می‌کند.
هنر: از مصداق‌های واضح روش غیرمستقیم، زبان هنر است. البته مقصود از هنر در اینجا، جلوه‌هایی از آن است که مربی به روش غیرمستقیم با دانش آموزان خود سخن می‌گوید، از قبیل: فیلم، نمایش، نقاشی، جدول قرآنی، طراحی و ... که تأثیر تعیین‌کننده و وسیع آن در گروه‌های مختلف دانش آموزان قابل‌انکار نیست.
آنچه از موارد بارز درباره انتقال پیام به‌صورت غیرمستقیم آمد، چند نمونه ای است که ذکر شد. اقسام دیگری نیز در این زمینه می‌توان نام برد که گرچه از مصادیق روشن آن نیست ولی آن را از همین مقوله هم می‌توان به‌حساب آورد. در این میان جدول قرآنی یکی از روش‌های غیرمستقیم هنری است. به چند نمونه جدول قرآنی توجه کنید:
نمونه هایی از جدول قرآنی
نمونه اول
ابتدا پیام را انتخاب می‌کنیم. سپس با توجه به تعداد حرف‌های پیام و نام سوره‌های انتخابی جدولی در تابلو رسم می‌کنیم. اکنون به قرآن مراجعه و با توجه به نام سوره انتخابی پرسش مناسبی طرح می‌کنیم. مانند:
- نام نخستین سوره نازل‌شده چیست؟ علق
- نام کدام سوره به معنای انجیر است؟ تین
- نام کدام سوره به معنای غرش ابر است؟ رعد
- نام کدام سوره به معنای روشنایی است؟ نور
- نام کدام سوره به معنای شب است؟ لیل
- نام کدام سوره به معنای مردم است؟ ناس
- نام کدام سوره به معنای هنگام برآمدن آفتاب است؟ ضحی
- نام کدام سوره به معنای پیروزی است؟ فتح
پیام جدول قرآنی: این جدول قرآنی ما یک پیام هم دارد. چه کسی می‌تواند پیامش را به دست بیاورد؟ (۷) حرفی را از ۳ حرف ردیف اول افقی جدول انتخاب می‌کنیم و از بالا به پایین حروف پیام را از جدول می‌نویسم. چند حرف می‌شود؟ ۸ حرف: (ع ی د و ل ا ی ت) با این ۸ حرف ۲ کلمه مناسب بنویسد: عید ولایت. (۸)
نمونه دوم
مربی ابتدا جدولی متناسب با پیام انتخابی رسم کند. سپس ۳ حرف از حرف‌های هر ردیف را پراکنده بنویسد. از دانش آموزان بخواهد کلمه مناسب بسازند. برای کلمه‌ایی که ساخته‌اند پرسشی طرح کنند.
- ( ع ر د ): به غرّش ابرهای سیاه در آسمان چه می‌گویند؟
- ( م ن ل ): ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ؟
- ( ل ف ق): ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ؟
- ( ص ن ر): ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ؟
- ( ا ن س ): ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ؟
- ( ل ق م ): ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ؟
- ( ح ن ل ): ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ؟
پیام جدول: ( ع م ل ص ا ل ح ) است.
هدف از طرح جدول قرآنی
- آشنایی با معانی سوره‌ها
- شکوفایی استعداد مخاطبین
- شناخت اجمالی نام سوره‌ها
- آموزش مفاهیم قرآنی به‌صورت غیرمستقیم
طرز ساخت جدول قرآنی
- انتخاب موضوع اصلی: فرض کنید موضوع را از بحث‌های اعتقادی انتخاب می‌کنیم.
- انتخاب پیام مناسب: پیامی کوتاه، مختصر، مفید و . . . ، متناسب با موضوع اصلی. (۹)
- رسم جدول قرآنی: این جدول متناسب با تعداد حروف موضوع اصلی و پیام انتخابی باشد.
- نوشتن رمزی حروف: همان حروفی که پیام جدول است طبق ساختار انتخابی شما؛ زیگزاگی یا ...
- کنترل ظاهری: در کنترل ظاهری هدف آن است که آیا اسم‌های منتخب جواب‌ها را درست نوشتیم یا نه؟
- کنترل معنوی: در کنترل معنوی هدف آن است که آیا راه سوءاستفاده موجود است یا نه؟. باید در چینش حروف دقت شود با حروفی که در کنار هم نوشته می‌شود، کلمه‌ای نامناسب و . . . در نیاید.
- مطالعه‌ی جانبی: بعد از نوشتن پیام و کنترل نهایی (چه کنترل ظاهری و چه کنترل معنوی)، مراجعه به منابع اصلی علمی چه در تفسیر و چه در روایات و یا کتاب‌های درسی مقطع موردنظر و ... شود.
- تمرین نهایی و آماده‌سازی برای اجرا در کلاس و یا ...: قبل از اجرا در کلاس درس یا محل تدریس، سعی شود حدّاقل یک‌بار با رسم جدول و جاسازی حروف منتخب در جدول، مثل زیگزاگی، راست به چپ، چپ به راست، بالا به پایین، پایین به بالا و ... با دقّت به بررسی ساختار جدول پرداخته شود. (نکته: برای بار اول از روش‌های سخت استفاده نکنیم، مثال در مقطع ابتدایی از بالا به پایین و ... استفاده کنیم.)
روش اجرای جدول قرآنی در کلاس درس:
- ابتدا هر کار
- معرفی اجمالی برنامه و توجیه دانش آموزان
بچه‌ها سلام!...جدول داریم، چه جدولی؟ جدول قرآنی.
- رسم جدول خالی با خانه‌های عمودی و افقی مشخص
- رسم خطوط فانتزی نام سوره‌ها در تابلو یا طرح سؤال مناسب
- قرار دادن حروف نام هر سوره با دقت در خانه‌های خالی جدول
- توضیح نام و معنای هر سوره، اگر با خط فانتزی نوشتیم و یا ...
- ترکیب مفاهیم و معانی سوره‌ها باهم توسط دانش آموزان انتخاب‌شده
- دادن رمز جدول قرآنی به دانش آموزان با رسم شکل رمز یا راهنمایی مربی
- درخواست از دانش آموزان انتخاب‌شده برای یافتن هر چه سریع‌تر پیام جدول
- تشویق و تشکر از برنده یا برندگان جدول قرآنی با اعلام مقدار امتیاز کسب‌شده و اهداء جوایز از قبل آماده‌شده
- پایان
راه‌های بهره‌گیری از جدول قرآنی
- به‌صورت اجرای زنده در کلاس یا محل تدریس
- به‌صورت غیرحضوری با چاپ فرم تا همراه خود به منزل ببرند.
- به‌صورت نصب جدول قرآنی در مکان آموزشی، روزنامه دیواری و یا ...
- آوردن پیام: وقتی دانش آموزان پاسخ جدول‌های قرآنی را آوردند، پیام در جلسه‌ی بعد محور بحث می‌شود.
نکته: جهت آماده داشتن سوره‌ها برای ساخت جدول قرآنی و راحتی کار، بهتر است سوره‌های قرآن را به ترتیب ۳ حرفی، چهارحرفی و بالاتر تقسیم‌بندی کرده تا هر وقت نیاز داشتید به‌خوبی بهره ببرید. ترتیب بندی این سوره‌ها در یک فایل مجزّا در پیوست آورده شده است.
ر ک به:
- کلاسداری
- اسباب‌بازی
- نقد داستان
- تربيت برتر
- جدول قرآنی
- پوشش مربّی
- قصه‌های قرآن
- قصه حیوانات
- اشعار کودکانه
- پرسش و پاسخ
- مهارت «پایان»
- مهارت «بازی»
- مهارت «شروع»
- مخاطب شناسی
- پرسش استاندارد
- اطلاعاتی از قرآن
- مهارت «تدریس»
- بیست اصل تربیتی
- مهارت «نویسندگی»
- مهارت «قصّه‌گویی»
- مهارت «شعرخوانی»
- شیوه «تنظیم محتوا»
- مهارت «تابلونویسی»
- مهارت «رنگ آمیزی»
- مهارت «فرزندپروری»
- مهارت آموزش «مفاهیم قرآنی»
نگارنده: محمدرضا عابدی
پاورقی:
- کحل البصر فی سیرة سیدالبشر، محدث قمی، انتشارات الرسول المصطفی، ص ۶۶.
- وَ رُوِيَ عَنْهُ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اَلْقُرْآنَ نَزَلَ جَمِيعُهُ عَلَى مَعْنَى إِيَّاكِ أَعْنِي وَ اِسْمَعِي يَا جَارَةِ. عوالي اللئالي، ج ۴، ص ۱۱۵. عنوان باب: الجزء الرابع و أما الخاتمة الجملة الثانية في الأحاديث المتعلقة بالعلم و أهله و حامليه.
- معانی ضرب‌المثل؛ به در گفت دیوار بشنوه: ۱- وقتی بخواهی نامستقیم معنی و منظورت را به کسی بگویی این ضرب‌المثل را به کار می‌برند. ۲- به‌طور غیرمستقیم و با گوشه و کنایه منظور خود را بازگو کردن. ۳- حرف دل یا متلک و یا ایراد و انتقاد خود را به کسی یا در مورد کسی گفتن اما منظور کس دیگری بودن. ۴- غیرمستقیم حرف زدن. ۵- وقتی بخواهند به کسی تذکر یا اخطاری بدهند اما نمی‌خواهند مستقیماً او را خطاب قرار دهند، تذکر را به شخص دیگری می‌دهند تا بلکه شخص غافل، متوجه شود! ۶- به‌طور غیرمستقیم به کسی تذکر دادن. ۷- کسی را با ترفند غیرمستقیم خطاب قرار دادن.
- وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ. سوره زمر، آیه ۶۵.
- تفسیر سیدعبداللّه شبّر، چاپ بیروت دار احیاء التراث العربی، ص ۴۳۸.
- قَالَ: وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ: كُونُوا دُعَاةَ اَلنَّاسِ بِأَعْمَالِكُمْ، وَ لاَ تَكُونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِكُمْ، فَإِنَّ اَلْأَمْرَ لَيْسَ حَيْثُ يَذْهَبُ إِلَيْهِ اَلنَّاسُ، إِنَّهُ مَنْ أُخِذَ مِيثَاقُهُ أَنَّهُ مِنَّا فَلَيْسَ بِخَارِجٍ مِنَّا وَ لَوْ ضَرَبْنَا خَيْشُومَهُ بِالسَّيْفِ، وَ مَنْ لَمْ يَكُنْ مِنَّا ثُمَّ حَبَوْنَا لَهُ اَلدُّنْيَا لَمْ يُحِبَّنَا. قرب الإسناد، جلد ۱، صفحه ۷۷، عنوان باب: قرب الإسناد عن الامام الصادق عليه السلام، احاديث متفرقة و سفینة البحار، ج ۲، ص ۷۸. (بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، جلد ۵، صفحه ۱۹۸ به نقل از تفسیر قمی) با توجه به تعداد حرف‌های نام سوره‌های انتخابی و می‌شود در این بین بعضی از این سوره‌ها را هم که بلد هستند بگوییم بخوانند.
- پاسخ اول: عَ لَ ق: ۱ - خون، خون بسته‌شده. ۲ - مقداری گِل که به دست بچسبد.۳ - سوره علق نخستین سوره‌ای است که نازل شد. از سوره‌های سجده دار قرآن و سوره نود و ششم قرآن است. پاسخ دوم: تین: سورهٔ نودوپنج مین از قرآن و هشت آیه دارد. پس از سوره الم نشرح و پیش از سوره علق است. پاخ سوم: . . . به‌وسیله جدول قرآنی پیام‌های گوناگونی را می‌توان منتقل کرد. مربی دانش آموزان را راهنمایی می‌کند؛ اگر کسی در رانندگی خواست کج‌وکوله و ضربدری رانندگی کند می‌گویید نکند اما در اینجا اشکال ندارد، به‌صورت پله کانی، زیگزاگی یا ... .
مربی سپس آیه‌ی ولایت را قرائت می‌کند بعد از ترجمه ساده اشاره کند، پیامبر (ص) در حجة الوداع فرمود: ...: پیامبر (ص) فقط یک مرتبه حج رفتند که دستور رسید: ای رسول ما ... الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً؛ امروز دين شمارا به كمال رسانيدم و نعمت خود بر شما تمام كردم و اسلام را دين شما برگزيدم.. سوره‌ی مائده، آیه‌ی ۳. پیامبر (ص)در سال دهم هجرت اعمال و مناسک حج را به‌طور کامل به مسلمانان آموخت.
آیه مبارکه وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالاً وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ...ِ و مردم را به حج فراخوان تا پياده يا سوار بر شتران تكيده از راه‌هاى دور نزد تو بيايند.(حجّ، ۲۷) به همین مناسبت نازل شد و پیامبر (ص) را مأمور کرد که با به‌جا آوردن مراسم حج، همه اعمال و مناسک این فریضه بزرگ الهی را به مسلمانان بیاموزد. آنچه در تاریخ مسلم است این است که پیامبر (ص) پس از هجرت به مدینه تنها یک‌مرتبه حج به‌جا آورد و البته چند مرتبه نیز برای انجام عمره به مکه مکرمه مشرف شد: در سال ششم که به صلح حدیبیه منجر شد. در سال هفتم، به‌مقتضای قرارداد صلح با مشرکین و برای جبران عمره ناتمام سال پیشین که عمرة القضاء را به‌جا آورد. در سال هشتم، پس از جنگ طائف که از جِعرانه عمره به‌جا آورد. به همین جهت در بعضی از روایات تعداد عمره‌های پیامبر (ص) را سه مورد نقل کرده‌اند. پیامبر (ص) در حجة الوداع به دلیل همراه داشتن قربانی، حج قِران به‌جا آورد؛ ازاین‌رو، روایتی که عمره‌های پیامبر (ص) را چهار مرتبه نقل کرده که یکی از آن‌ها در حجة الوداع بود، از طرق اهل سنت نقل‌شده است. محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج ۲۱، ص ۳۹۷.
- به‌جز ۴ حرف: گ چ پ ژ
| پیوست | Size |
|---|---|
| فهرست الفبایی سوره های قرآنی | 1.13 مگابایت |
| جدول قرآنی | 278.39 کیلوبایت |
| جدول قرآنی بخش 2 | 569.69 کیلوبایت |
